11-Mavzu: Jamoa tushunchasi va uning o’ziga xosliklari

3. Jismoniy madaniyat tarbiyaning tarkibiy qismidir.
Jismoniy 
madaniyat mazmuniga quyidagilar kiradi: 
1. 
Inson a'zolarining tuzilishi va ularning funksional kamoloti- ichki 
a'zolar, nerv va harakat, suyak-muskul tizimi, badanning uyg'unligi va
ularning funksional faoliyatini boshqarish. 
2. 
O'quvchilarning sog'lig'ini mustahkamlash. 
3. 
Gigiyena qoidalariga ko'nikish. 
4. 
O'quvchilarning har tomonlama mohirligini o'stirish. 
5. 
Bo'lajak ishchi-mehnatkashlarning jismoniy va fiziologik sifatlarini kasb 
ahamiyati jihatidan shakllantirish, uning ish qobiliyatini oshirish. 
6. 
O'quvchilarning jismoniy va yosh hususiyatlari uchun sharoit yaratish. 
7. 
Iroda, 
chidamlilik, 
qat'iy 
intizom, 
do'stlik 
va 
o'rtoqlik 
hissi, 
kamol topish va o'z-o'zini rivojlantirish uchun harakat qilishni tarbiyalash. 
8. 
Shaxsiy jismoniy qobiliyatlarini kamol toptirish. 
Ko'rinib turibdiki, jismoniy tarbiya mazmuni еtarli darajada kengdir. 
Ularni amalga oshirish yoshlarimizning turmush tarzini, jismoniy madaniyat va 
sport asosida mazmunli shakllanishini ta'minlaydi. Yuqoridagi sifatlar, doimiy 
mashqlar asosida har bir shaxsda o'z badaniga va uning go'zal bo'lishiga intilish, 
shaxsiy sog'lig'ini jamiyat taraqqiyoti bilan, xalq madaniyati bilan bog'lash 
sifatlari shakllanadi. Jismoniy tarbiya ta'lim mazmunida ham qaror topadi. 
Uning vazifasiga o'quvchilarda tanlangan sohaga aloqador ko'nikma va 
malakalarni shakllantirish, rivojlantirish kiradi. Jismoniy tarbiyaga harbiy 
tayyorgarlik elementlari ham kiradi. Jismoniy tarbiyani boshqa fanlar orqali ham, 
xususan, ishlab chiqarish ta'limi orqali ham amalga oshiriladi: jismoniy sog'lik, 
badan go'zalligi va boshqalar qaror topadi. 
Ilg'or pedagogik tajribalarning ko'rsatishicha, jismoniy tarbiya o'quvchi va 
o'qituvchilar jamoalarining turmush tarzi va dasturiga aylangandir. Ayniqsa, jismoniy 
tarbiya daqiqalari, sport va jismoniy tarbiya targ'iboti, ishlab chiqarish ta'limi 
texnologiyasi 
va 
ishlab 
chiqarish 
amaliyoti 
borasidagi 
yutuqlarni 
rag'batlantirishda, o'quvchilarning uzoq vaqtgacha ish qobiliyatlarini saqlab 
turishda, yoshlarimizning jismoniy va fiziologik sifatlarini kasb mazmuniga bog'lash 
borasidagi dars jarayonlarida ahamiyati beqiyosdir. 

---

Jismoniy tarbiya sinfdan tashqaridagi tarbiyaviy ishlarda ham amalga 
oshiriladi. 
Jismoniy madaniyat sport ishlari yoki oddiy sport sho'balari, klublari, guruhli 
yoki ommaviy musobaqalar va hokazolarda namoyon bo'ladi. Jismoniy tarbiya 
bo'yicha o'quvchilar bilan alohida tarzda ishlash natijasida a'zolari bo'shashib qolgan, 
jismoniy kamchiligi bor, darsdan ozod bolalarning sog'liklarini tiklash ishlari olib 
boriladi. Ikkinchi ma'noda jismoniy qobiliyatli bolalarning qiziqish va intilishlarini 
hisobga olib ham alohida mashg'ulotlar yo'lga qo'yiladi. Ayrim qobiliyatli bolalar, 
maktab va boshqa o'quv yurtlarida o'qish bilan birga ommaviy sport ishlarida 
ishtirok etib, yuksak natijalarni qo'lga kiritishlari, xatto, o'rta maxsus yoki oliy 
ma'lumot ham olishlari mumkin. 
Maktab va kasb-hunar kollejlarida, liseylarda jismoniy tarbiya darslari 
o'quvchilarning jinsiy farqlariga asoslangan holda, shuningdek, kasb turlariga 
qarab turli vazifalarni hal etish mumkinligini inkor etmaslik kerak. Masalan, 
o'quvchi o'g'il bo'lsa unda erkaklik fazilatlari, kuchlilik, aniqlik harakatlarini 
maromiga sola bilish, dangasalikni bartaraf eta olish, jinsiy еtuklik, yaroqlilik 
shakllantiriladi. 
Qizlarda esa harakatlarida muloyimlik, aniqlik, qizlik latofati, qo'rqoqlikni bartaraf 
eta olish kabi sifatlar qaror toptiriladi. 
Jismoniy tarbiya mazmunida «jismoniy mehnat», «jismoniy ta'sir», «jismoniy 
jazo» va boshqa iboralar ham uchrab turadi. Jismoniy mehnat-aqliy mehnatdan 
farqli o'laroq insonning jismoniy-kuchi, muskul harakatlari qismlari va boshqalar 
bilan bog'langandir. Jismoniy mehnat to'g'ri yoki noto'g'ri tashkil etilishiga qarab 
yoshlarga ijobiy yoki salbiy ta'sir ko'rsatishini unutmaslik lozim. Har qanday 
sharoitda ham jismoniy mehnat turlarini jismoniy tarbiya mazmuniga kiritilish 
maqsadga muvofiqdir. Jismoniy ta'sir- bu inson badaniga yo biron-bir buyum bilan, 
yoki insonlar tomonidan(qo'l, oyoq, badan orqali) ta'sir ko'rsatishdir. Yaqin 
vaqtlargacha bu haqida juda oz fikr bildirilgan va uni nopedagogik ta'sir deb 
kelingan еdi. Pedagogik tajribada o'quvchilarni aqliy faoliyatlarini 
rag'batlantirish maqsadida jismoniy ta'sir ko'rsatishdan tez-tez foydalandiish 
mumkinligi isbotlangan. Masalan, bolalarning boshini silash, qo'lini bolalar еlkasiga 
yumshoq qo'yish orqali ruhlantirish, partadagi bolalar yoniga o'tirib hamkorlik 
bildirish va hokazo va shunga o'xshash. Bunday badan tarbiya orqali ta'sir ko'rsatish 
o'quvchilarning tarbiyalash darajalari samaradorligini oshiradi, o'qituvchi o'rtasidagi 
to'siq bartaraf etiladi va osoyishtalik, bir-biriga ishonch qaror topadi. 
Jismoniy jazo-o'quvchidagi xulqiy kamchilik yoki biron-bir noahloqiy 
xatti-harakatlarni bartaraf etish maqsadida qo'llaniladi. Jismoniy jazoga ochlik 
e'lon qilish ham kiradi. Bizning maktablarimizda jismoniy jazo bekor qilingan. 
Mamlakatimizda jismoniy tarbiya mazmuni yuzasidan yagona «mudofaa va 
mehnatga tayyorlash» kompleksi tashkil etilgan. 
Mazkur kompleks 6 darajadan iborat. 
1) Birinchi daraja «Startga bo'l tayyor» (6-9 yosh) 
2) Ikkinchi daraja «Jasurlar va chaqqonlar» (10-13yosh) 
1) 
Uchinchi daraja «Sport o'rinbosarlari» (14-15 yosh) 
2) 
To'rtinchi daraja «Kuchlilik va mardlik» (16-18 yosh) 

---

Qolgan 2 darajasi 18 yoshdan ortiq bo'lgan bolalar uchun 
mo'ljallangan. Agar maktab va bilim yurtining sport bazasi yomon, pedagogik 
kadrlar bilan yaxshi ta'minlanmagan bo'lsa, yuqoridagilarni amalga oshirish 
mushkuldir. Ko'rinib turibdiki, jismoniy tarbiya o'z mazmuni va qo'yilishiga ko'ra 
vazifasi kengdir. U boshqa tarmoqlar mazmuniga kirib, turli vazifalarni ham 
bajaradi. Biroq, u maqsadga muvofiq va maxsus shug'ullanishni taqozo etadi. 
Maktab kasb-hunar kollej, akademik liseylarda jismoniy tarbiyalash uchun 
quyidagi shartlarni bajarilishi shart: 
1. 
Shaxsning jismoniy kamolotini nazarda tutgan
xolda,tarbiyalanuvchining jismoniy madaniyati bo'yicha
turmush tarzini qaror toptirish. 
2. 
Jismoniy tarbiyani pedagogik jarayonni tashkil etishda tabiiy, madaniy 
uyg'unlashish 
va 
insoniylikka 
asoslanib 
shakllantirish. 
3. 
Jismoniy tarbiyani aqliy, ahloqiy tarbiya bilan, 
o'quvchilarning ma'naviy hayoti bilan bog'liqligini 
ta'minlash. 
4. Moddiy texnika, kadrlar bilan va uslubiy
jihatdan ta'minlash va hokazo. 
Jismoniy tarbiyani ta'bir joiz bo'lsa, o'sib kelayotgan yosh avlodni tarbiyalash 
jarayonlarining tarkibiy qismi deb qarash lozim. 
Hozirgi kunimiz uchun ya'ni oila va maktabda yoshlarning tabiiy o'sishlarini 
ta'minlash zarur bo'lgan quyidagi qoidalarga rioya qilinishi yutug'imiz garovidir. 
1. Oila va maktabda hamma yoshdagi o'quvchilar uchun bir kecha kunduzlik 
rejim o'rnatish va ularga rioya qilinishini nazorat qilib borish lozim. Mehnat dam 
olishning, og'ir mashg'ulot bilan engil mashg'ulotning to'g'ri navbatlanib turishi, 
doimo ma'lum vaqtda ovqatlanish, ma'lum vaqtda ochiq havoda bo'lish, o'z vaqtida 
uxlash va hokazolar sog'lom o'sishning muhim shartidir. 
2. Tashqi sezgi a'zolarining sog'lom bo'lishi uchun g'amxo'rlik qilish kerak. 
Yoshlarimizning aqlan barkamolligi, mehnat va mudofaaga to'la yaroqli 
bo'lishlari uchun tashqi sezgi a'zolarining sog'lom bo'lishi juda katta ahamiyatga 
egadir. 
O'quvchilarning ko'zini chang, tutun va havo iflosliklaridan saqlash: yuvinib 
turishini maslahat berish lozim. Daftar va kitobni xaddan tashqari yaqinlik bilan 
o'qish, yozishlari ularning uzoqni ko'ra olmaydigan bo'lib qolishlariga olib kelishini 
tushuntirish, yaxshi yoritilmagan xonalarda kitob o'qimaslikni maslahat berish 
darkor. 
Quloqlarni kirlanishdan, shamollashidan va ichiga iflos narsalarning kirib 
qolishidan saqlanishini o'rgatish kerak. Eng muhim gigiyenik qoidalarga rioya 
etish, badanimizni toza tutishimiz lozimligini erinmay tushuntirishimiz shart. 
3. 
O'quvchilarning umurtqa pog'onasi, tos va еlka suyaklari egrilanib, 
ko'krak qafasi o'sishdan to'xtab qolmasligi, uzoqni yaxshi ko'rolmaydigan bo'lib 
qolmasliklari uchun o'qituvchi ularni sinf mashg'ulotlari vaqtida partada to'g'ri 
o'tirg'izishlari kerak. 

---

4. 
O'quvchilarimizning 
sog'lom 
o'sishlarida 
еtarli 
ovqatlanish- 
(hayvon, 
o'simlik oqsillari, xo'l 
meva, 
suyakning 
o'sishi uchun 
еtarli 
tuzlar) 
tartibi 
to'g'ri 
va 
tartibli 
nafas 
olish 
haqida(kamida 
2- 
3 soat ochiq havoda bo'lish) ga ham g'amxo'rlik qilishimiz darkor. 
Buning uchun oilada va 
maktabda 
engil ishlar bilan shug'ullanish, 
gimnastika 
mashg'ulotlarini 
bajarish 
kabilarni 
joriy 
etilishi 
maqsadga muvofikdir va hokazo. 
Yuqoridagi omillarning samaradorligi ota-ona va o'qituvchilarning ziyraklik va 
mohirlik bilan tarbiyaviy ishlarini tashkil etishlariga bog'liq. 

---