11-Mavzu: Mutaxassisliklarga ixtisoslashgan tizimlar va dasturlar. Reja

1.7-chizma. Uch o’lchovli grafiklarni hosil qilish.

1.2.2. Mathcadda asosiy operatorlar

Mathcad dasturida +, *, -, / ga o’xshash oddiy operatorlardan tashqari yana bir qancha operatorlar mavjud. Masalan matrisani Transponirlash, determinantini hisoblash yoki integral va hosilani hisoblashning maxsus operatorlari qo’llaniladi.

Operatorlar ro’yxati.

Ko’pgina operatorlarni operatorlar palitrasidan foydalanib ishchi hujjatga kiritish mumkin. Quyida operatorlarni klavishlar yordamida qanday hosil qilish mimkinligi keltirilgan. Bu keltirilgan jadvalda quyidagi belgilashlar ishlatiladi:

- A va B massivlarni ifodalaydi. (vektor va matrisalar);

- u va v haqiqiy va kompleks elementli vektorlar;

- M kvadrat matrisani ifodalaydi;

- z va w haqiqiy va kompleks sonlarni ifodalaydi;

- x va y haqiqiy sonlarni ifodalaydi;

- m va n butun sonlarni ifodalaydi;

- i- diskret argumentni ifodalaydi;

- t- ixtiyoriy o’zgaruvchi;

- f funksiyani ifodalaydi;

- X va Y o’zgaruvchi yoki turli ifodalar.

1.4-jadval. Amallar va ularning vazifasi.

Amal	Belgisi	Klavish	Vazifasi
Qavslar	(X)	‘	Operatorlarni gruppalash
Quyi indeks	vi	[	Vektorni ko’rsatilgan elementini qaytaradi.
Qo’sh indeks	Am,n	[	Matritsani ko’rsatilgan elementini qaytaradi.
Yuqori indeks	A	[Ctrl] 6	A massivni n- ustunini qaytaradi.
Vektorizasiya		[Ctrl] -	X ifodadagi amallarni har bir elementini alohida yozib qo’yadi.
Faktorial	n!	!	1*2*….*n qiymatni qaytaradi.
Kompleks tutashtirish		“	X ning mavhum qismini o’zgartiradi.
Transponirlash	AT	[Ctrl] 1	Satr va ustunlar o’rnini almashtiradi.
Daraja	zm	^	z ni m- darajaga ko’taradi.
Matrisa darajalari	Mn	^	M kvadrat matrisani n- darajasi, M-1 esa M ga teskari matrisa.
Ishorani o’zgartirish	-X	-	X ni –1 ga ko’paytiradi.
Elementlarni yig’indilash		[Ctrl] 4	V vektor elementlari yig’indisini hisoblaydi.
Kvadrat ildiz		\	Musbat z uchun kvadrat ildiz qaytaradi.
n- darajali ildiz		[Ctrl] \	z ni n- darajali ildizini qaytaradi.
Absolyut qiymat	|z|	|	ni qaytaradi
Vektor uzunligi	|v|	|	Vektor uzunligini qaytaradi.
Determinant	|M|	|	M kvadrat matrisani determinanti.
Bo’lish		/	X ifodani z skalyarga bo’ladi. Agar X massiv bo’lsa har bir elementini z ga bo’ladi
Ko’paytirish	X*Y	*	X va Y ko’paytmani qaytaradi.
Vektor ko’paytma		[Ctrl] 8	3 elementli u va v vektorlarni ko’paytmasini qaytaradi.
Yig’indi		[Ctrl] [Shift]4	x- ni I=m,m+1…n bo’yicha jamlaydi.
Ko’paytma		[Ctrl] [Shift] 3	X ni i=m,m+1,….,n bo’yicha ko’paytiradi
Diskret argument bo’yicha yig’indi		$	X ni i diskret argument bo’yicha yig’indisini chiqaradi.
Diskret argument bo’yicha ko’payt		#	X ni i diskret argument bo’yicha ko’paytmasini chiqaradi.
Integral		&	f(t) dan [a;b] interval bo’yicha aniq integralini qaytaradi.
Hosila		?	f(t) ni t boyicha hosilasini t nuqtadagi qiymati t ga aniq qiymat berish kerak.
n- tartibli hosila		[Ctrl] ?	f(t) ni t bo’yicha n- tartibli hosilasining t nuqtadagi qiymati.
Qo’shish	X+Y	+	Yig’indini hisoblaydi
Ayirish	X-Y	-	Ayirmani hisoblaydi
Qo’shishni ko’chirish	X… +Y	[Ctrl] [Enter]	Qo’shishni o’zi.
Katta	x>y	>	1 ni qaytaradi agar x>y bo’lsa aks holda 0 , x,y haqiqiy sonlar.
Kichik	x	<	1 ni qaytaradi agar x
Katta yoki teng	x≥y	≥	1 ni qaytaradi agar x≥y bo’lsa aks holda 0 , x,y haqiqiy sonlar.
Kichik yoki teng	x≤y	≤	1 ni qaytaradi agar x≤y bo’lsa aks holda 0 , x,y haqiqiy sonlar.
Teng emas	z≠w	≠	z≠w bo’lsa 1ni aks holda o ni qaytaradi
Teng	X=Y	[Ctrl] =	X=Y bo’lsa 1ni aks holda 0 ni qaytaradi
Limit		[Ctrl] L	Funksiyani x aga intilgandagi limitini hisoblaydi.(simvolik rejimda)
Limit		[Ctrl] B	Funksiyani x aga chapdan intilgandagi limitini hisoblaydi. (simvolik rejimda)
Limit		[Ctrl] A	Funksiyani x aga o’ngdan intilgandagi limitini hisoblaydi. (simvolik rejimda)
Aniqmas integral		[Ctrl] I	Funksiyani aniqmas integralini hisoblaydi. (simvolik rejimda)

Operatorlar to’plami bo’yicha yig’indi va ko’paytmani hisoblash.

Har bir operatorga mos klavishalar kombinasiyasini esda saqlash zaruriyatidan qutilish mumkin. Operatorlarni kiritish uchun operatorlar palitrasi ishlatilishi mumkin. Operatorlar palitrasini ochish uchun menyuning quyisida joylashgan instrumentlar yo’lakchasidagi tugmalar ishlatiladi. Har bir tugma umumiy ko’rsatgich bo’yicha gruppalangan operatorlar palitrasini ochadi.

Yig’indi operatori ifodani indeksning barcha qiymatlarida hisoblaydi. Ko’paytma operatori ham xuddi shunga o’xshash ifodaning ko’paytmasini indeksning barcha qiymatlari bo’yicha hisoblaydi.

Ishchi hujjatda yig’indi operatorini hosil qilish uchun:

-sichqoncha orqali bo’sh joyni ko’rsating. So’ng [Ctrl]+[Shift]+4 klavishalarini bosing. Yig’indi belgisi 4 ta bo’sh joy bilan paydo bo’ladi;

-pastdagi bo’sh joydagi tenglik belgisining chap tomonida o’zgaruvchini

kiriting. Bu o’zgaruvchi yig’indi indeksi hisoblanadi ;

-tenglikdan o’ng tomondagi va yig’indini yuqorisidagi bo’sh joyga o’zgaruvchi qabul qiladigan qiymatlarni kiriting ;

-qolgan bo’sh joyga o’zgaruvchiga bog’liq bo’lgan ifoda kiriting va tenglikni kiritsangiz yig’indini natijasini chiqaradi: 385.

Xuddi shunday ko’paytma operatori tuziladi. Bu uchun [Ctrl] +[Shift]+3 klavishalarini bosing va bo’sh joylarni yuqorida ko’rsatilganidek to’ldiring. Quyida yig’indi va ko’paytma operatorlarini ishlatishga doir misollar keltirilgan.