11-sinf ona tili (34 soat, B1+: 34 soat) O‘quvchilarda shakllantiriladigan tayanch kompetensiya elementlari: Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi

1.O`xshatiladigan narsa (subyekt) - yigit

2.O`xshatish etaloni - musichadek

3.O`xshatish asosi – beozor

4.O`xshatishning shakliy ko`rsatkichi – -dek

O‘xshatishlarning ikki turi farqlanadi: 1) erkin o‘xshatishlar; 2) turg‘un (doimiy) o‘xshatishlar. Badiiy-estetik qimmat, lingvopoetik salmoq nuqtayi nazaridan erkin o‘xshatishlar yozuvchining mahoratini namoyon etuvchi vositalardan biri sifatida badiiy nutqda alohida o‘rin tutadi. Yozuvchi o‘zining badiiy tasvir maqsadiga muvofiq ravishda xilma-xil original o‘xshatishlar yaratadi, bu o‘xshatishlar kutilmaganligi, ohorliligi bilan o‘quvchini rom etadi, muayyan ruhiy yoki jismoniy holat, xususiyat, predmetlarni o‘quvchi ko‘z o‘ngida yaqqol gavdalantiradi. Masalan, Miryoqub ikki kishining pichirlashib gaplashganini eshitib, yuragi objuvoz likopiday ura boshladi. (Cho'lpon) gapidagieshitdi, yuragi objuvozo‘xshatish — yozuvchining o'z ijodi mahsuli. Mana bu o‘xshatishlar ham erkin badiiy o‘xshatishlardir: Maydalab o‘rilgan sochlardek egatlarga taralgan suvlar — nay ko'ksidan oqayotgan ohanglar kabi sirli-sirli jildiraydilar (Ismoil To‘Iak). Turg‘un o‘xshatishlarda o‘xshatish etalonida ifodalangan obrazbarqarorlashgan bo‘ladi, bunday o'xshatishlar, garchi muayyan shaxs yoki ijodkor tomonidan qo‘llangan bo‘lsa-da, vaqtlar o‘tishi bilan til jamoasida urfga kirib, doimiy ifodalar sifatida turg‘unlashgan,umumxalq tilidan joy olib ulgurgan bo‘ladi. Bunday o‘xshatishlar xuddi tildagi tayyor frazeologik birliklar kabi nutqqa olib kiriladi. Masalan, Uning bu xislati ham hammaga otning qashqasiday ma’lum (Cho'lpon). Bolalari qo'rqqanlaridan baqadek qotib qolishdi. (M. Nizanov) gaplaridagi o‘xshatishlar turg‘un o‘xshatishlardir. Turg‘un o‘xshatishlar ham nutqning ifodaliligini ta’minlashda alohida o‘rin tutadi.

1

To`g`ri, rost

Botmoq, tegmoq, teshib o`tmoq, qadalmoq, sanchilmoq
03-mashq. N. Mahmudov va D. Xudoyberganovaning «O‘zbek tili o'xshatishlarining izohli lug‘ati»dan olingan o‘q so‘zi ishtirokidagi turg‘un o‘xshatishlarning ma’nolariga diqqat qiling. O‘z mulohazalaringizni bayon qiling.

To`g`ri, adil

O`qday (kabi, singari)

otilmoq

Uchmoq

Qadamoq, tikmoq

Kirmoq, sanchilmoq, qadalmoq, urilmoq,

Otilib chiqmoq

104-mashq. Hassos shoir Erkin Vohidov asarlaridan olingan she’riy parchalarni o'qing,ulardagi erkin va turg‘un o‘xshatishlarni aniqlab, izohlang.

7. Dunyoda o‘z yurtimizdekjononasi yo'q, London, Parij — shaharmi? Bir choyxonasi yo'q.