11-tema. Elektrolitik dissotsiatsiyalanıw. Dissotsiatsiyalanıwh dárejesi hám konstantası. Ionlı reaksiyalar Joba

Dissotsiatsiyalanıw dárejesi hám konstantasi
Elektrolitik dissotsiatsiyalanıw qaytar process bolǵanı sebepli elektrolitlarning eritpelerinde ionlar menen birge molekulalar da boladı. Usınıń sebepinen elektrolitlarning eritpeleri dissotsiatsiyalanıw dárejesi (grekshe alfa α hárıbi menen belgilenedi) menen xarakterlenedi. Dissotsiatsiyalanıw dárejesi: Bul ionlarǵa bóleklengen molekulalar sanınıń ulıwma erigen molekulalar sanı (N) ga qatnası bolıp tabıladı.
a = n\N
Elektrolitning dissotsiatsiyalanıw dárejesi tájiriybe jolı menen anıqlanadı hám birning úleslerinde yamasa protsentlarda ańlatıladı. Eger α = 0 bolsa, ol halda dissotsiatsiyalanıw júz bolmaǵan, eger α = l yamasa 100% bolsa, ol halda elektrolit ionlarǵa tolıq bóleklengen boladı. Eger α = 20% bolsa, bul berilgen elektrolitning 100 molekulasınan 20 tasi ionlarǵa bóleklengenligin kórsetedi. Hár qıylı elektrolitlarning dissotsiatsiyalanıw dárejesi túrlishe boladı. Tájiriybe dissotsiatsiyalanıw dárejesi elektrolitning konsentraciyasına hám temperaturaǵa baylanıslılıǵın kórsetedi. Elektrolitning konsentraciyası azayǵanında, yaǵnıy ol suw menen suyultirilganida dissotsiatsiyalanıw dárejesi mudami kópayadi. Ádetde temperaturanıń eliriwi de dissotsiatsiyalanıw dárejesin asıradı. Elektrolitlar dissotsiatsiyalanıw dárejesine qaray kúshli hám kúshsiz elektrolitlarga bólinedi. Kúshsiz elektrolit - sirke kislota elektrolitik dissotsilanganda dissotsilanmagan molekulalar menen ionlar arasında qarar tabatuǵın teń salmaqlılıqtıń jılısıwın kórip shıǵamız :
CH₃COOH→ CH₃COO^- + H⁺
Sirke kislota eritpesi suw qosıp suyultirilganda teń salmaqlılıq ionlar payda bolıw tárepine jıljıydı - kislotanıń dissotsiatsiyalanıw dárejesi artadı. Kerisinshe, eritpe bug'latilganda teń salmaqlılıq kislota molekulaları payda bolıw tárepine jıljıydı - dissotsiatsiyalanıw dárejesi azayadı. Kúshli hám kúshsiz elektrolitlar. Elektrolitlar shártli túrde 3 gruppaǵa bólinedi:

1. 
   Kuchsiz elektrolitlar : α % < 3 %.
   
2. 
   Oʻrta cha kuchli elektrolitlar: 3 %< α % < 30 %.
   
3. 
   Kuchli elektrolitlar: α % > 30 %.
   

Kúshli elektrolitlar suwda erigende ionlarǵa tolıq dissotsiatsiyalanadi. Olarǵa tómendegiler kiredi:
1) Derlik barlıq duzlar ;
2) Kópshilik mineral kislotalar, mısalı, H₂SO₄, HNO₃, HC1, HBr, HI, HMnO₄, HClO₄, HClO₄;
3) Siltiiy hám siltiiy-jer metallardıń tiykarları.
Kúshli elektrolitning, mısalı, NaCl dıń dissotsiatsiyalanıwi ádetde bul teńleme menen ańlatıladı :
NaCl → Na⁺ + Cl^- (a)
Joqarıda aytıp ótilgeni sıyaqlı, natriy xlorid kristalında NaCl molekulaları bolmaydı. Eritilganda kristall struktura buz'ladı, gidratlangan ionlar eritpege ótedi. Eritpede molekulalar da bolmaydı. Usınıń sebepinen kúshli elektrolitlar eritpelerinde dissotsilanmagan molekulalar haqqında tek shártli túrde sóz júrgiziw múmkin. Olardı ion jupi (Na⁺Cl^-), yaǵnıy bir-birine jaqın turǵan keri zaryadlanǵan (ionlardıń radiusları jıyındısına teń aralıqqa shekem jaqınlasqan ) ionlar retinde oyda sawlelendiriw tuwrılaw boladı. Bular dissotsilanbaǵan molekulalar yamasa basqasha aytqanda kvazimolekulalar bolıp tabıladı.
Bul halda (a) reaksiyanıń teńlemesin tómendegishe jazıw kerek:
Na⁺Cl^-(qat)→Na⁺(suwda) + Cl^-(suwda) (b)
Lekin onı ápiwayılastırıp (a) teńleme kórinisinde jazıladı, bunda simvolında ionlar jubı (kvazimolekula) túsiniledi. Eritpede kvazimolekulalarınıń konsentraciyası mudami júdá kem, ionlardıń konsentraciyası bolsa úlken boladı. Kúshsiz elektrolitlar suwda erigeninde ionlarǵa bolǵan dissotsiatsiyalanadı.
Olarǵa tómendegiler kiredi:
1) Derlik barlıq organikalıq kislotalar ;
2) Birpara mineral kislotalar, mısalı, H₂CO₃, H₂S, HNO₂, HC1O, H₂SiO₃;
3) Kópshilik metallardıń tiykarları (siltiiy hám siltiiy-jer, metallardıń tiykarlarınan tısqarı), sonıń menen birge, NH₄OH, onı ammiak-dıń gidrati retinde súwretlew múmkin NH₃-H₂O
Suw kúshsiz elektrolitlarga kiredi. Kúshsiz elektrolitlar eritpede ionlardıń úlken konsentraciyasın payda eta almaydı.
Dissotsialanish procesi eritpe konsentraciyasına, elektrolit tábiyaatına hám temperaturaǵa baylanıslı. Temperatura artpaqtası dissotsialanish dárejesin ma`nisi joqarı bolıwına alıp keledi. Kúshsiz elektrolitlar ushın dissotsialanish dárejesi konsentrtasiya kamaysa artadı. Dissotsialanish konstantasi ózgermeytuǵın temperaturada ionlar konsentraciyası kóbeymesiniń teń salmaqlılıqtaǵı áyne elektrolit konsentraciyasına qatnası bolıp tabıladı. Temperatura (Temperatura) (lot. Temperatura - kerekli qospa, ortasha jaǵday) - elementtıń jaǵdayın ıssı - suwıqlıǵın xarakteristikalaytuǵın fizikalıq shama. Konstantasi elektrolit tábiyaatı hám temperaturaǵa baylanıslı. Konstantası mánisi qansha kishi bolsa elektrolit kúshsiz esaplanadı.
Elektrolitik dissotsiatsiyalanıw teoriyası járdeminde kislota, tiykar hám duzlarǵa tariyp beriledi hám de ózgeshelikleri bayanlainadi.
Kislotalar : Dissotsilanganda kationlar retinde tek vodorod kationlari payda bolatuǵın elektrolitlar kislotalar dep ataladı. Kislotanıń tıyanaqlıgini dissotsilanganda payda bolatuǵın vodorod kationlarining sanı menen anıqlanadı. Mısalı, HCl, HNO₃ - bir tıyanaqlı kislotalar -bir vodorod kationi payda boladı; H₂S, H₂CO₃, H₂SO₄ - eki tıyanaqlı, H₃PO₄, H₃AsO₄ - úsh tıyanaqlı kislotalar, sebebi dissotsilanganda tiyislishe eki hám ush vodorod kationi payda boladı. Sirke kislota CH₃COOH molekulasındaǵı tórtew vodorod atomınan tek birewi, karboksil gruppa - COOH quramına kiretuǵınigina kation H⁺ jaǵdayında ajrala aladı - sirke kislota bir tıyanaqlı bolıp tabıladı. Eki hám kóp tıyanaqlı kislotalar basqısh menen (az-azdan) dissotsiatsiyalanadi. Kóp tıyanaqlı kislota, tiykarlanıp, birinshi basqısh boyınsha, kemrek ekinshi basqısh boyınsha hám júdá az dárejede úshinshi basqısh boyınsha dissotsiatsiyalanadi.