11-tema. Elektrolitik dissotsiatsiyalanıw. Dissotsiatsiyalanıwh dárejesi hám konstantası. Ionlı reaksiyalar Joba

11-tema. Elektrolitik dissotsiatsiyalanıw. Dissotsiatsiyalanıwh dárejesi hám konstantası. Ionlı reaksiyalar
Joba:
1. Elektrolitik dissotsiatsiyalanıw
2. Dissotsiatsiyalanıw dárejesi hám konstantasi
3. Ionlı reaksiyalar
4. Temanı oqıtıwda qollanılatuǵın metod
5. Temaǵa tiyisli máseleler hám sheshimi
6. Temaǵa tiyisli test sınaqları


Elektrolitik dissotsiatsiyalanıw
Birpara elementlar erigen yamasa suyıqlanǵan jaǵdayda elektr tokın ótkermasligi jaqsı málim. Bunı ápiwayı ásbap járdeminde baqlaw múmkin. Bul ásbap sımlar jardeminde elektr tarmaqqa jalǵanǵan kómir sterjenlerden (elektrodlardan) quram tapqan. Shınjırǵa elektr lampochka jalǵanǵan, ol shınjırda tok bar yamasa joq ekenligin kórsetedi. Eger elektrodlar qumsheker eritpesine batırılsa, lampochka janbaydı. Biraq elektrodlar natriy xlorid eritpesine batırilganda lampochka ayqın janadı. Eritpeler yamasa suyıqlanmalarda ionlarǵa ajraladi`ǵan hám usınıń sebepinen elektr tokın ótkeretuǵın elementlar elektrolitlar dep ataladı. Eritpeler yamasa suyıqlanmalarda ionlarǵa ajralmaydigan hám elektr tokın ótkermeytuǵın elementlar noelektrolitlar dep ataladı. Elektrolitlarga kislotalar, tiykarlar hám derlik barlıq duzlar, noelektrolitlarga - organikalıq birikpelerdiń kóbisi, sonıń menen birge, molekulalarında tek kovalent qutbsiz hám kem qutbli baylanısıwlar bolatuǵın elementlar kiredi. Elektrolitlar - ekinshi tur ótkeriwshiler bolıp tabıladı. Olar eritpede yamasa suyıqlanmada ionlarǵa ajraladi`, sol sebepli de tok ótedi. Ayqınki, eritpede ionlar qansha kóp bolsa, ol elektr tokın sonsha jaqsı ótkeredi. Taza suw elektr tokın júdá kem ótkeredi. Elektrolitlarning suwda erigende ionlarǵa ajırasıwı elektrolitik dissotsiatsiyalanıw dep ataladı. Mısalı, natriy xlorid NaCl suwda erigeninde putkinley natriy ionları Na⁺ menen xlorid ionlar Cl^- ga ajraladi`. Suw vodorod ionları H⁺ menen gidroksid ionlar OH^- ni júdá az muǵdarlardagina payda etedi. Elektrolitlar suwdaǵı eritpeleriniń ayriqsha qásiyetlerin túsindiriw ushın shved alımı S.Arrenius 1887-jılda elektrolitik dissotsiatsiyalanıw teoriyasın usınıs etdi. Keyinirek bul teoriyanı atomlardıń dúzilisi hám ximiyalıq baylanısıw haqqındaǵı táliymat tiykarında kóplegen ilimpazlar rawajlantirdilar. Bul teoriyanıń házirgi mazmunın tómendegi ush qaǵıydadan ibarat, deyiw múmkin:
1. Elektrolitlar suwda erigende oń hám teris ionlarǵa ajraladı (dissotsiatsiyalanadı). Ionlardıń elektron jaǵdayı atomlarnikiga qaraǵanda talay turaqlı boladı. Ionlar bir atomdan quram tapqan bolıwı múmkin - bular ápiwayı ionlar (Na⁺, Mg²⁺, Al³⁺ hám t.b. ) yamasa bir neshe atomdan quram tapqan bolıwı múmkin - bular quramalı ionlar. Kópshilik ionlar reńli boladı. Mısalı, ion aqshıl qızǵılt reń reńli, ion - sarı, Na⁺ hám Cl^- ionları reńsiz boladı. Ion sóziniń ózi greksheden awdarma etilgende ― aylanıp juretuǵın degen mánisti ańlatadı. Eritpede ionlar túrli jónelislerde tártipsiz háreket etedi.
2. Elektr tokı tásirinde ionlar bir jóneliste háreketlenedi: oń zaryadlanǵan ionlar katodga, teris zaryadlanganlari - anodga tárep háreketlenedi. Usınıń sebepinen oń zaryadlanǵan ionlar kationlar, teris zaryadlanganlari - anionlar dep ataladı. Ionlardıń bir jóneliste háreket etiwine sebep olardıń keri elektrodlar tárepinen tartılıwı bolıp tabıladı.
3. Dissotsiatsiyalanıw - qaytar process: molekulalardıń ionlarǵa ajırasıwı (dissotsiatsiyalanıwi) menen bir waqıtta ionlardıń birigiw procesi (assotsiatsiyalanish) da júz boladı. Usınıń sebepinen elektrolitik dissotsiatsiyalanıw teńlemelerinde teńlik belgisi ornına qaytatuǵın belgisi qóyıladı. Mısalı, KA elektrolit molekulalarınıń kation K⁺ menen anion A^- ga dissotsiatsiyalanıw teńlemesi ulıwma halda tómendegishe jazıladı :
KA → K⁺ + A^-
Elektrolitik dissotsiatsiyalanıw teoriyası anorganik ximiya daǵı tiykarǵı teoriyalerden biri bolıp, atom-molekular táliymat hám de atomning dúzilisi teoriyasına tolıq muwapıq keledi. Elektrolitik dissotsiatsiyalanıw mexanizmi haqqındaǵı másele júdá zárúrli bolıp tabıladı. Haqıyqattan da, elektrolitlar ne ushın ionlarǵa dissotsiatsiyalanadi? Atomlardıń ximiyalıq baylanısıw haqqındaǵı táliymat bul sorawǵa juwap beriwge járdem beredi. Ionlı baylanısıwlı elementlar eń ańsat dissotsiatsiyalanadi. Ekenin aytıw kerek, bunday elementlar ionlardan quram tapqan boladı Olar erigeninde suwdiń dipollari oń hám teris ionlar átirapında toplandı. Ionlar menen suwdiń dipollari arasında óz-ara tartıs kúshleri payda boladı. Nátiyjede ionlar arasındaǵı baylanısıw susayadi, ionlar kristalldan eritpege oǵada baslaydı. Kórsetilgeni sıyaqlı, gidratlangan ionlar, yaǵnıy suw molekulaları menen ximiyalıq baylanısqan ionlar payda boladı. Molekulaları qutbli kovalent baylanısıwdan payda bolǵan (qutbli molekulalar) elektrolitlar da soǵan uqsas dissotsiatsiyalanadi. Elementtıń hár qaysı qutbli molekulası átirapında da suw dipollari toplandı, bunda olar óziniń teris polisi menen molekulanıń oń polisine, oń polisi menen bolsa molekulanıń teris polisine tartıladı. Bunday óz-ara tásir nátiyjesinde baylaw elektron bult (elektronlar jupi) elektrmanfiyligi úlken bolǵan atomga tárep tolıq jıljıydı, qutbli molekula ionlı molekulaǵa aylanadı hám keyininen gidratlangan ionlar ańsat payda boladı. Qutbli molekulalar tolıq yamasa bólekan dissotsiatsiyalanıwi múmkin. Sonday etip, ionlı yamasa qutbli baylanısıwlı birikpeler - duzlar, kislotalar hám tiykarlar elektrolitlar esaplanadı. Olar qutbli erituvchilarda ionlarǵa dissotsiatsiyalanıwi múmkin.