116 qarilik psixologiyasi va qarilikda kechadigan psixologik va fiziologik jarayonlar

118 
Qarilik davrida ko'pgina psixologik funktsiyalar va jarayonlarda o'zgarishlar yuz 
beradi. Ammo, umuman olganda, biz ushbu o'zgarishlarning hamma odamlarda teng 
ravishda sodir bo'lmasligini tasdiqlashimiz mumkin, ammo bu jismoniy sog'liq, genetika 
kabi omillar ta'sir ko'rsatadigan asosiy omillar yoki intellektual va ijtimoiy faollik 
darajasi. 
Gerontopsixologiya (yun. geron —qari, keksa va psixologiya) —gerontologiya va 
yosh psixologiyasi sohasi. Umumiy psixologiya vositalari hamda usullaridan foydalanib, 
keksalar ruhiyati va feʼlining oʻziga xos xususiyatlarini oʻrganadi. Garchi olimlar 
kishilarda keksayish tufayli paydo boʻladigan ruhiy xususiyat va oʻzgarishlarga avvaldan 
qiziqib kelsalarda, G. alohida fan sohasi sifatida 20-asrning 2-yarmidagina shakllana 
boshladi. Uning vujudga kelishiga ijtimoiy omillar: keksalar sonining koʻpayishi, 
ularning ish layoqati va turmush sharoiti masalalari sabab boʻldi. G. kari kishilardagi 
umumfiziologik va psixofizik xususiyatlar bilan ularning hatti-harakatlari, feʼlining 
psixologik xususiyatlari oʻrtasidagi aloqadorlikni, shaxs faoliyati va b. omillar bilan 
bogʻliq oʻzgarishlarni oʻrganadi. G.ning umumiy vazifasi —kishilarning qariganda ham 
bardam, tetik yashashiga yordam beradigan vositalarni izlab topishdir. 
Gerontopsixologiya fani asoschisi Stenli Xoll hisoblanadi. XX asrning II yarmida 
jamiyatda keksalar soni kop bolib, ularning ijtimoiy hayotdagi roli ortib borgan. Bu esa 
“aholining qarishi” deyiladi. Aynan keksalik davrida inson organizmining jismoniy 
zaifligi 
va 
sogliqning 
yomonlashuvi 
natijasida 
ruhiyatda 
ham 
ozgarishlar 
kuzatiladiPrezidentimiz tomonidan 2015 yilni “Keksalarni e‟zozlash yili” deb e‟lon 
qilinganligi keksa avlod vakillariga nisbatan. yanada hurmat-e‟tibor qaratilib 
ularning boy hayotiy tajribasini hayotga tadbiq etishdan iboratdir. 
O’zbekiston Respublikasi mustaqilligining yigirma uch yilligiga 
bag’ishlangan tantanali marosimda Prezidentimiz Islom Abduganiyevich Karimov 
yilning nomlanishini e’lon qilib keksalar haqida bir qancha fikrlar bildirdilar. 
SHular jumlasidan: “Har qanday jamiyatning yoshi ulug’ odamlarga bo’lgan 
e’tibori va g’amxo’rligi uning madaniy darajasini belgilaydi, desak, yanglishmagan 
bo’lamiz. Soddagina, o’zbekona qilib aytganda, keksalarga hurmat-ehtirom, mehr- 
oqibat ko’rsatish ma’naviy hayotimizning tom ma’noda ajralmas qismiga 
aylangan. Bir o’ylab ko’raylik, “Qarisi bor uyning parisi bor”, “Qariyalar – 

---

119 
xonadonlarimizning fayzi va farishtasi” degan maqol va hikmatli so’zlarimizda 
qanday chuqur ma’no bor. Haqiqatan ham, qaysi xonadonda nuroniy otaxon yoki 
onaxon bo’lsa, bu oilada albatta fayzu baraka, farovonlik, ahillik bo’lishini 
barchamiz yaxshi bilamiz. Shu bois bugun turli sohalarda erishayotgan 
yutuqlarimizda ota-onalarimiz, mo’tabar qariyalarimizning unutilmas va ulkan 
xizmati borligini, biz ular oldida umrbod qarzdor ekanimizni unutmasligimiz, 
qo’limizdan kelganicha ularning o’g’irini yengil, umrini uzoq qilishni o’zimizning 
insoniy burchimiz deb bilishimiz lozim”- deb aytgan fikrlari keksalarni e’zozlash, 
ularning sha’ni va qadr-qimmatini yanada ulug’lash jamiyatimiz oldida turgan 
vazifalardandir. 
Keksalarning yuqorida aytilgan his-tuyg„ulariga to„xtaladigan bo„lsak, 
keksaning umri davomida hayot va jamiyat to„g„risidagi qarashlari, e‟tiqod va 
ehtiyojlari, turmush tarzi, oilaviy mezonlari, farzandini qanday tarbiyalanganligi va 
uning natijasi, hamda ular hayotining asosiga aylangan, butun borlig„iga o„z izini 
qoldirgan ijtimoiy o’zgarishlar, biologik jarayonning zaiflashuvi asosida ularning 
xarakter xislatlarida chekinish, hadiksirash, ishonchsizlik hislarini paydo bo’lishiga sabab 
bo’ladi. 
Bunday psixofiziologik o’zgarish va xususiyatlar keksalar hayotida ijtimoiy – 
psixologik muammolarni keltirib chiqaradi. Bularning barchasi ma’lum darajada 
depressiv holatlarni paydo qiladi. Shuning uchun ham ko’pchilik qariyalar jizzaki, 
bola tabiat, injiq bo’lib, o’zlariga nisbatan hurmat – e’tiborni talab qiladigan 
bo’lib qolishadi. 
Psixologlar keksayish davridagi erkak va ayollarning ruhiy dunyosini 
O’rganish bo’yicha tadqiqot ishlari olib borganlar. Amerikalik V.Shevchuk mazkur 
yoshdagi odamlarning ijtimoiy faoliyatda qatnashishi xususiyatini tekshirib 65 
yoshlilarning 24,1 foizi 70 yoshlilarning 17,4 foizi, 75 yoshlarning 7,7 foizi 
ijtimoiy faoliyatdan voz kechganligini aniqlagan. 
Keksalar xarakterini asosini ma’naviy kuch va qard-qimmat tashkil etadi. 
Qariya ruhiy hayoti va qadr-qimmati asosida uning ”Men”i turadi. Bu narsa ularga 
adekvat munosabatni talab qiladi. Qariyalarni sog’igi va ruhiyatiga ijobiy ta’sir 
qilish va ijtimoiy hayotga qiziqishlarini orttirish uchun qalbida kechayotgan ichki 

---

120 
kechinmalarni anglay bilish kerak. 
Tadqiqotchi olimlar keksalarning ijtimoiy qiziqishlari bilan bog’liq bo’lgan his- 
tuyg’ularni quyidagicha ifodalaydilar: 
1. Biror guruhda yashash yoki guruh bilan birga bo’lish tuyg’usi. 
2. “Sen uyda, shu yerdalik hissi. Odamlar bilan juda yoqimli ta’sirda bo’lish 
tuyg’usi. 
3. Odamlar bilan muloqotda bo’lish hissi (dardlashish). 
4. ”Ishonch hissi” – ya’ni har bir odamda yaxshi sifat bor. 
5. Yetishmovchiliklarga nisbatan qanoatli bo’lish hissi. Bu shundayki, har 
doim ham yangi ishni boshlaganda ”birinchi bo’lish”, ”haq bo’lish”, ”eng 
yaxshi bo’lish” shart emas. 
6. O’zini insoniyatni bir qismi ya’ni shaxs sifatida his qilish. 
7. Optimizm - hayot uchun eng yaxshi narsalarini qidirish hissi. 
Uning vujudga kelishiga ijtimoiy omillar: keksalar sonining koʻpayishi, ularning ish 
layoqati va turmush sharoiti masalalari sabab boʻldi. Gerontopsixologiya qari kishilardagi 
umumfiziologik va psixofizik xususiyatlar bilan ularning xatti-harakatlari, feʼlining 
psixologik xususiyatlari oʻrtasidagi aloqadorlikni, shaxs faoliyati va boshqa omillar bilan 
bogʻliq oʻzgarishlarni oʻrganadi. Gerontopsixologiyaning umumiy vazifasi —
kishilarning qariganda ham bardam, tetik yashashiga yordam beradigan vositalarni izlab 
topishdir. 
- 55 -75 yosh Qariyalik Keksalik • 75 -90 yosh • 90 dan yuqori Uzoq umr koruvchilar. 
Bromley boyicha gerontogenez bosqichlari Ishdan ajralish bosqichi • 55 -70 yosh. 
Yaqinlarga nisbatan bogliqlik hissining ortishi, roller almashinishiga moslashish, 
muloqot ehtiyojining ortishi shaxsiy keksayish • 70 -80 yosh. Salomatlik bilan bogliq 
muammolar, psixik funksiyalarning susayishi, muloqot doirasining kamayishi Uzoq umr 
korish • 80 yoshdan keyin. Alohida etibor talab etiladi. 
Xulosa 
Keksalarga hurmat-e’tibor ko’rsatish va e’zozlash hamda ularning el-yurt faoliyati 
hamda yosh avlod tarbiyasida boy hayotiy tajribasidan foydalanish keksalarning 
jamiyatda o’zlarining muhim va kerakli shaxs sifatida xis qilib yashahlariga,psixologik 

---

121 
jihatdan ish qobiliyatlari va intellektual salohiyatini saqlab qolishlariga,uzoq umr 
ko’rishlariga hamda hayotlarini qiziqarli o’tishiga yordam beradi.Shunday ekan ulrni 
hamisha qo’llab quvvatlab,mexr-muruvvat ko’rsataylik. 
Foydalanilgan adabiyotlar: 
1.
I.A.Karimovning O’zbekiston Respublikasi mustaqilligining yigirma uch yilligiga 
bag’ishlangan tantanali marosimdagi tabrik so’zi(2014yil 1sentabr №169 Xalq so’zi) 
2.
Z.T.Nishanova “Rivojlanish psixologiyasi” 
3.
Www.ziyonet.com. 
4.
Www.ziyouz.com.