12-ma’ruza: Shisha, shisha buyumlar va sitallarning asosiy xossalari

12-ma’ruza: Shisha, shisha buyumlar va sitallarning asosiy xossalari

12-ma’ruza: Shisha, shisha buyumlar va sitallarning asosiy xossalari.

Reja:

1. 
   
   Umumiy ma’lumotlar
   

   1. Shisha ishlab chiqarish

2. 
   
   Shishaning tuzilishi va asosiy xossalari
   
3. 
   
   Shishaning turlari
   
4. 
   
   Shisha buyumlar va konstruktsiyalar
   
5. 
   
   Sitallar va ular asosidagi buyumlar
   

1. 
   
   Umumiy ma’lumotlar
   

Shisha va shisha tayyorlash jarayoni antik Egipet, Mesopotamiya, Gretsiya va Rimda eramizdan avvalgi 30-40 asrlarda malum bolgan. Keyinchalik Xitoy va Markaziy Osiyo mamlakatlariga shisha tayyorlash texnologiyasi turli xududlardan kirib kelgan. Wzbekistonda mustaqillik tufayli shisha va shisha buyumlar ishlab chiqaruvchi zavodlar, tsexlar kopaymoqda. Shular jumlasiga 1996 yilda qurib ishga tushirilgan Chirchiq, Quvasoy shisha zavodlarini kiritish mumkin. Bundan tashqari bir tomonlama nur otkazuvchi, shishapaket, rangli va avtomobilsozlik uchun uch qatlamli shishalar ishlab chiqarish yolga qoyilmoqda.

Shisha va shisha buyumlar quyidagi jixatlari bilan klasslarga bolinadi: kimyoviy tarkibga kora: oksidli (silikatli, kvartsli, boratli, fosfatli va sh.k.); kislorodsiz (galogenli, nitratli va sh.k.); ishlatilish sohasiga kora; qurilish, memorchilik, texnik, shisha idishlar va shisha tolalar.

1. Shisha ishlab chiqarish

Shisha ishlab chiqarishda asosiy xom ashyo sifatida kvarts qumi ohaktosh, soda va natriy sulfati ishlatiladi. Shisha qorishmasini pishirish haroratini pasaytirish uchun unga soda, natriy sulfati qoshiladi. Agar kvarts qumi va sodadan iborat qorishmadan shisha olinsa, nim shaffof suvda eruvchan shisha boladi (Na₂Si0₃). Qorishma tarkibiga ohaktosh yoki dolomitni kiritish shishani suvda erimasligini taminlaydi.

Silikatli shisha 1500⁰C haroratda maxsus shisha eritish xumdonlarida olinadi. Massa harorati 800-900⁰C etganda silikatlar hosil bolish jarayoni boshlanadi. Harorat 1150-1200⁰C bolganda massa shaffoflashadi, lekin tarkibida kop havo pufakchalari boladi. Shisha massasidagi havo aralashmalari 1500⁰C chiqib ketadi va shisha qiyomiga etadi. Massani qoliplash harorati 200-300⁰C atrofida bolib, quyuqligi kimyoviy tarkibiga bogliq. SiO₂, Al₂O₃, ZrO₂ oksidlari massani quyuqlashtirsa, Na₂O, CaO, Li₂O oksidlari aksincha, suyuqlashtiradi.
Shisha massasini erigan xolatda uzoq muddat ushlash uning strukturasini amorf holatidan kristall holatga qayta otishga olib keladi.
Silikat shishaning oksid tarkibi, % massa boyicha:
SiO₂-64-73; Al₂O₃-0,5-7,2; K₂O-0-5; Na₂O-10-15; CaO-2,5-26,5; MgO-0-4; Fe₂O₃-0-0,4; CO₃-0-0,5; V₂O₃-0-5.
Shisha massasiga kaolin, dala shpati (Al₂O₃) kiritilishi uning mexanik mustahkamligini, termik va kimyoviy chidamligini oshiradi. Shisha xom ashyosi tarkibiga B₂O₃ qoshilsa, uning shishalanishi tezlashadi va kristallanishi kamayadi. Rux oksidi (ZnO) shishaning harorat chiziqli kengayish koeffitsientini kamaytiradi va termik chidamligini oshiradi. Qorgoshin oksidi (RbO) optik shisha va xrustall tayyorlashda ishlatiladi.
Shisha olish “qayiq” usulida bolib, cheksiz shisha lentasini tortish demakdir. Shisha qalinligi tortish tezligi bilan boshqariladi. Vitrina va kozgu oynalari silliqlanadi va shaffoflanadi.

1.