12-mavzu. Buddaviylik va xristian dini tarixi va falsafasi Reja: 1

4. Xristianlikning O’rta Osiyoga kirib kelishi. 

---

Fanda xristianlik dinining Markaziy Osiyo hududiga kirib kelishi ikki yoʼl bilan 
amalga oshgani eʼtirof etiladi. Birinchisi, milodning III asrlaridan to bugungi 
kunga qadar xristianlikni targʼib etuvchi missionerlarning targʼibotchilik harakati 
boʼlsa, ikkinchi yoʼl, mintaqaning Rossiya Imperiyasi tomonidan bosib olinishi va 
xristian diniga eʼtiqod qiluvchi aholining ushbu mintaqaga koʼplab koʼchib kelishi 
orqali amalga oshgan. 
Zamonaviy Oʼzbekiston va Qozogʼiston hududlarida apostol Andrey 
Pervozvannыyning diniy faoliyati ilk xristianlik tarixi manbalarida qayd etilgani 
diqqatga sazovor. Buning dalili sifatida bugungi qadar saqlanib qolgan hind 
xristianlarining “Foma qaydnomalari” va milodiy II–asrda tashkil topgan Markaziy 
Osiyo cherkovi taraqqiyoti haqidagi tarixiy yozma manbalar xizmat qiladi. Hozirgi 
Oʼzbekiston, Tojikiston, Turkmaniston, Qirgʼiziston, Qozogʼiston va Sintszyan–
Uygʼur muxtoriyati (Xitoy) hududida arxeologik qazilmalar natijasida topilgan 
koʼplab xristianlik yodgorliklari, jumladan ibodatxona va monastirlarning 
harobalari, freskali ikona yozuvlari, matolarga bitilgan ikonalar (zandanachi), Injil 
qissalari tasvirlangan keramiklar, boʼyinga osiladiganxoch va medallar hamda 
xristianlik timsoli tushirilgan davlat tangalari ahamiyatga molik. Undan tashqari 
minglab xoch tushirilgan qabr toshlar yoki qabr ustiga qoʼyilgan xochlar topilgan. 
Yuqoridagilarning aksariyati IV – XIV asrlarga mansub deb topilgan. 
Missionerlar faoliyati natijasida 280 yilda Talos (Marke) cherkovlari qurilib 
boʼlgan, Samarqandda (310 yildan), Marvda (334 yildan), Hirotda (430 yildan), 
Xorazmda va Markaziy Osiyoning boshqa shaharlarida yepiskoplik, missiyalar 
tuzilgan. Keyinchalik Samarqandda, Marvda (430 yillar), Hirotda (658 yillar) 
yepiskoplikdan iborat diniy hududiy jamoalar, birlashmalar boʼlgan. IV asr 
boshlarida tashkil etilgan Marv yepiskopligi, V asr boshida mitropoliyaga 
aylangan. Xurosonliklar va sugʼdiyonaliklar zardushtiylar, monaviylar, 
buddaviylar bilan bir qatorda xristianlar ham boʼlgan. Ular qoraxitoylar va 
sosoniylarga qarashli yerlarda yashaganlar. 
431 yilda Vizantiyadagi xristianlarning Efes soborida mojaro yuz berdi – 
Nestorean oqimining xristianlari, hukmron din aqidalariga xilof ish qilgan deb 
eʼlon qilindi. Shuni aytish joizki, Nestorianlar – Konstantinopol patriarxi 
Nestorning izdoshlari boʼlib, (5–asr boshlarida) – ular Xristosning ilohiy kelib 
chiqishi haqida gapirib, uning onasi Mariya Xudoni emas, balki insonni dunyoga 
keltirib, uning tanasiga Xudo kirib olgan va shuning uchun laʼnatlangan deb 
hisoblaydilar. 
Markaziy Osiyoga ilk rus pravoslavlarning kirib kelishi XIX asrning 40–yillaridagi 
Chor Rossiyasining Turkistonning shimoliy hududlarini egallashi natijasida 
Turkistonga ruslarning koʼchib kelishi bilan bogʼliq. Har bir polkda maxsus 
ruhoniylar boʼlib, askarlarning diniy ehtiyojlarini qondirish maqsadida koʼchma 
ibodatxonalar tashkil etilgan edi. 40–yillar oxiriga kelib doimiy ibodatxonalar 
mahalliy paxsa uslubida qurila boshlaydi va 1850 - yili Kopalda birinchi muqim 
ibodatxona bunyod qilinadi. 
Ruslar joylashgan hududlarda kichik diniy qarorgohlar vujudga keladi. Dastlabki 
qarorgohlar 1850–yillada Fort №1 (Aralsk shahri, Koraqalpogʼiston), Perovsk 
(Qizil–Oʼrda, Qozogʼiston), Katta Olma–Ota tumani (Olma–Ota, Qozogʼiston), 

---

Sergiopol (Ayaguz), Lepsin (Lepsinsk), 1860–yillarda Toshkent, Jizzax, 
Samarqand, Chimkent, Avliyoota (Jambul), Toʼqmok, Katta–Qoʼrgʼonda rus 
pravoslavlarining diniy qarorgohlari mavjud edi. 
1871 - yilda Toshkent gospitali huzurida arxiepiskop Yermogen (Golubev) 
tomonidan pravoslav qarorgohi taʼsis etilgan. Bu ibodatxona xozirgi Uspenskiy 
kafedral sobori oʼrnida boʼlgan. 
Dastlab Turkiston Orenburgning tarkibida boʼlganligi bois Tomsk yeparxiyasiga 
boʼysingan. Koʼp oʼtmay mustaqil arxierey kafedraga aylanadi. 
1869 - yil Turkiston mustaqil yeparxiyasini tashkil qilish toʼgʼrisida qaror qabul 
qilingan. 1871 - yil Toshkent va Turkiston yeparxiyasini tashkil etish toʼgʼrisida 
imperator farmoni chiqadi. Biroq mahalliy imperator amaldorlari Toshkentdagi 
kafedra faoliyati diniy avtoritetni kuchaytirib asl siyosiy maqsaddan chalgʼitadi 
deb qarshilik koʼrsatgan. General–gubernator fon Kaufman “Toshkentda na 
arxiereylik, na jandarmiyaga oʼrin yoʼq” deb taʼkidlagan. Uning koʼrsatmasiga 
binoan yepiskop kafedrasi qarorgohi Vernыy (1854 - yil asos solingan «Vernыy» 
shaharcha, zamonaviy Olma–Ota) shahriga koʼchirilishi kerak edi. “Toshkent va 
Turkiston” nomini olgan yeparxiya yepiskoplari markazdan tashqariga chiqib 
boshqarish mantiqsizlik ekanligi va noqulay boʼlganligi bois koʼchishdan bosh 
tortadi. Imperatorlik davrida Toshkent arxiereyasi kafedraning Toshkentda boʼlishi 
uchun kurashganlar. Nihoyat 1916 yil oxirida arxiepiskop Innokentiy 
(Pustыnskыy) harakatlari tufayli bu masala butunlay ijobiy yakun topgan. 
Dastlabki cherkovlarning koʼpchiligi odmi boʼlgan va qoʼngʼiroqlari ham 
boʼlmagan. Rus aholining koʼpayishi XIX asr oxirlaridan boshlab bir nechta 
Rossiya cherkovlaridan qolishmaydigan cherkovlarning bunyod boʼlishiga olib 
keldi. Ular orasida Toshkent Svyato–Preobrajenskiy (1888 - yili qurilgan, 1923 - 
yili buzib tashlangan.), Vernыy (Olma ota)dagi Voznesenskiy (1907 - yili qurilgan, 
1995 qayta tiklangan), Samarqanddagi Svyato–Aleksievskiy (1911 - yili qurilgan, 
hozirda ochiq va qayta tiklanmoqda) soborlari alohida ajralib turgan. 
Markaziy Osiyoga katolik va protestant yoʼnalishi vakillarining kirib kelishiga 
1879 - yil 27 - martdagi Rossiya imperatorining maxsus qonuniga koʼra birinchi 
jahon urushida asrga olingan nemis, polyak, eston, shved, litva, latish va boshqa 
yevropalik askarlarning Turkiston oʼlkasiga surgun qilinishi turtki boʼldi. Bu oʼz 
navbatida, yevropalik asirlar orasida diniy jamoalar tuzish hamda cherkovlar paydo 
boʼlishiga olib keldi. Xorijliklarning bunday faoliyati asrimizning taxminan 20–30 
yillariga qadar davom etdi. XX asr boshlariga kelib Turkistonda 6,03 million 
musulmonga 391 ming pravoslav toʼgʼri kelgan yoki 5340 masjidga 306 cherkov 
toʼgʼri kelgan. Bundan tashqari, 10,1 ming pravoslaviega mansub boʼlgan 
staroobryadchilar, 8,2 ming lyuterchilar, 7,8 ming katoliklar, 17,1 mingga yaqin 
boshqa oqimlarga mansub dindorlar va 26 ming yahudiy diniga mansub kishilar 
tashkil etgan. 
Ayrim maʼlumotlarga koʼra, XIX asr oxirlarida Toshkentda 2300 ga yaqin 
katoliklar boʼlgan. Oʼsha vaqtda rim katoliklari jamoalariga Yustin Pranaytis 
rahbarlik qilgan. Toshkentda birinchi katolik cherkovi 1912 - yilda qurila 
boshlanib, 1917 - yilda bitkazilgan. Hozirgi kunda bu bino tarixiy obida sifatida 
qayta taʼmirlandi. 

---

Yurtimizda faoliyat olib borayotgan Arman apostol cherkovi eng qadimiy xristian 
cherkovlaridan biri boʼlib, maʼlumotlarga koʼra, Oʼrta Osiyoda armanlar taxminan 
III–IV asrlarda paydo boʼlganligi qayd etilgan. 1890 - yilga kelib ularning soni 
3839 kishini tashkil etgan. XIX asr oxirlaridan boshlab Echmiadzin Sinodi 
Turkiston oʼlkalarida ibodatxonalar qurishga qaror kilgan. Samarqand cherkovi oʼz 
faoliyatini 1903 - yildan eʼtiboran boshlagan. 
Oʼzbekistonda tarqalgan xristianlikning uch asosiy yoʼnalishidan biri 
protestantizmdir. Keyingi oʼn yillikda mahalliy koreys millatiga mansub shaxslar 
orasida protestantizm yoʼnalishiga qiziqish ortdi. Bunga, bir tomondan 
koreyslarning oʼz qarindosh–urugʼlari bilan diydor koʼrishish va boshqa 
maqsadlarda Janubiy Koreya, AQSh va boshqa rivojlangan davlatlarga borib 
kelishlari omil boʼldi. Xorijda ular maʼlum bir diniy oqim taʼsiriga tushib, 
Oʼzbekistondagi yaqinlariga ham mazkur oqim taʼlimotlarini targʼib qila 
boshladilar. Shuningdek, Janubiy Koreya va AQShlik koreys millatiga mansub 
shaxslar ham katta moddiy mablagʼga ega boʼlgan protestantizm yoʼnalishi 
markazlari hisobiga mahalliy koreys millatlari ichida missionerlik faoliyatini olib 
bordilar. 
Oʼzbekistondagi 
koreys 
protestant 
cherkovlarining 
deyarli 
barchasini 
pyatidesyatniklik yoʼnalishidagilari tashkil etadi. Ibodat tarzlari protestantizmdagi 
yoʼnalishlarda 
bajariladigan 
amallar 
kabidir. 
Hozir 
Oʼzbekistonda 
pyatidesyatniklik, baptistlik yoʼnalishidagi cherkovlar hamda birgina metodistlik 
yoʼnalishiga oid cherkov faoliyat koʼrsatmoqda. 
Oʼrta Osiyoda dastlabki adventist missionerlar XIX asrning boshlarida paydo 
boʼlganligi haqida ayrim manbalarda qayd etilgan. Mazkur oqimning Toshkentdagi 
birinchi jamoasi 1910 - yilda tashkil etilib, bir yil ichida uning tarafdorlari 150 
kishiga yetgan. Jamoa 1912 - yilda yashirin yigʼilishlar uyushtirganligi sababli 
tarqatib yuborilgan. 1917 - yildan soʼng umumiy soni 450 kishilik tarafdori bilan 
Toshkent shahri, Toshkent viloyati, Samarqand shahri va boshqa hududlarda 
faoliyat koʼrsata boshlagan. Shu davr ichida oqim tarafdorlari koʼpayib, cherkov 
rahbarlari saylandi hamda tashkiliy ishlar yoʼlga qoʼyildi. 
Adventistlarning Janubi–sharqiy ittifoqi tarkibida 1925 - yili Oʼzbekistonda 
adventistlarning Markaziy Osiyo boshqaruvi tashkil etildi. Uning birinchi qurultoyi 
1926 - yilda oʼtkazilib, unda Butunittifoq adventistlar ittifoqi tarkibining beshinchi 
ittifoqi sifatida qayd etildi. 1930–yillar oxiriga kelib dindorlar va ular qatorida 
adventistlar jamoalari tarqatib yuborildi hamda taʼqib ostiga olinadigan boʼldi. 
Barcha yoʼnalishdagi jamoalar yashirin faoliyatga oʼtib ketdi. 
1976 - yil 26 - avgust kuni Toshkentda ilk bor adventistlar jamoasi davlat 
roʼyxatidan oʼtdi. Shuningdek, adventistlarning Toshkent, Fargʼona, Samarqand, 
Surxondaryo va boshqa viloyatlarda norasmiy jamoalari tuzila boshladi. 
Ayrim maʼlumotlarga koʼra, 1967 - yili Toshkentda V.A.Shelkov boshchiligidagi 
adventist–islohotchilar paydo boʼlgan va hozirgi davrga qadar faoliyati davom 
etmoqda. 
Turkiston oʼlkalarida ilk baptistlar jamoasi 1891 - yillarda paydo boʼldi. Toshkent 
shahar boshqarmasi tomonidan 1909 - yil 2 - iyulda 60 kishilik baptist jamoalari 

---

uchun ibodat uyi ochishga ruxsat berildi. 1911 - yil oktyabr oyida ‘Samarqand 
jamoasi tuzildi. 
1921 - yildan eʼtiboran Turkiston baptistlari orasida birlashish maqsadida 
boshqaruv organini saylash uchun harakat boshlandi. Ushbu boshqaruv organi 
1922 - yilda Toshkent baptistlar qurultoyida Markaziy Osiyo baptistlar ittifoqi, 
soʼng Umumrossiya ittifoqi tarkibida Turkiston boʼlimi tuzildi. 
1946 - yildan Oʼzbekiston hududida Yevangelchi xristian–baptistlar (EXB) 
jamoasi sifatida qayd etildi, 1948 - yil oktyabr oyidan esa T.Penkov Butunittifoq 
YeXB kengashining Oʼzbekistondagi vakili etib tayinlandi. 1930 - yillarga kelib 
baptistlarning 6 jamoasi rasman qayd etildi. 1958 - yilga kelib Oʼzbekistonda 
baptistlar soni ikki ming kishini tashkil etdi. Shu davr ichida norasmiy 32 ta jamoa 
faoliyat koʼrsatgan. 
1964 -yilda bu jamoalar norasmiy Markaziy Osiyo Yevangelchi xristian–baptistlar 
cherkovlari kengashi markazini tuzdilar, keyinchalik «Osiyo janubi boʼyicha 
baptist birodarlar kengashi» deb nomlandi. 1992 - yil noyabr oyida Moskvada 
boʼlib oʼtgan baptistlarning 1–qurultoyida Yevangelchi xristian–baptistlar ittifoqi 
federatsiyasi Yevro–Osiyo YeXB ittifoqi nomiga oʼzgartirildi. 
Oʼzbekistonda 
faoliyat 
koʼrsatayotgan 
Toʼliq 
Injil 
xristianlarining 
(pyatidesyatniklik) asrimiz 20–yillari oxirlarida Toshkent shahrida birinchi 
jamoalari tuzildi. 30–yillarga kelib ularning soni 950 kishiga yetdi. Ular tashkilot 
sifatida qayd etilmagan boʼlsalar–da, Toshkent jamoasi markaziy oʼrin tutdi. 1945 
- yilga kelib baptistlar va pyatidesyatniklar birlashishga qaror qildilar, lekin bu ish 
toʼliq amalga oshmay qoldi. Mazkur tashkilot 1992 - yildan eʼtiboran rasmiy 
faoliyat koʼrsatib kelmoqda. 
Respublikamizda mavjud boʼlgan lyuteranchilik – lyuteranlar cherkovlari 
tomonidan eʼtirof qilingan taʼlimotdir. Yevangelchi–lyuteranlar Oʼzbekiston 
hududida 1877 - yildan buyon faoliyat koʼrsatib kelmoqda. 1884 - yildan 
lyuteranlar ibodatlarini rasman amalga oshirganlar. 1890 - yilda arxitektor 
A.L.Benua rahbarligida boshlangan cherkov qurilishi 1896 - yilning dekabr oyiga 
kelib nihoyalandi. 
Ayrim manbalar Oʼrta Osiyoda Iegova shohidlarining XX asrning 40–yillapida 
paydo boʼlganligini bildiradi. Oʼsha davrda ular oʼzlarini «kanalistlar» deb atab 
kelganlar.