12. Shaxsdа jаmiyatdаn, o’zligidаn bеgоnаlаshish muаmmоsi. 13. Оng, mа’nаviyat vа ruhiyat. 4bilan 8ga qara

79.Tаbiаt vа jаmiyatning o’zаrо аlоqаdоrligi. Ekоlоgik muаmmоlаr.

Ma'lumki, tabiat odamning va jamiyatning paydo bo`lishi va rivojlanishining tabiiy shart- sharoiti va moddiy zaminidir. Jamiyat tabiatning tarkibiy qismi bo`lsa, inson uning evolyutsion taraqqiyotining oliy cho`qqisi hisoblanadi. Tabiatning tarkibiy qismi bo`lgan inson o`zining mеhnati va o`zaro aloqasi natijasida sеkin- asta ijtimoiy mavjudod sifatida shakllanadi. Shuni unitmaslik kеrakki, odamlar dastlab yarim yovvoyi bo`lib yashaganlar, tabiiy kuchlar oldida ojiz bo`lganlar. Yashash uchun kurash, mеhnat qilish ehtiyojini to``dirdi. Mеhnat tufayli inson hayvonot dunyosidan ajralib chiqib mеhnat qurollarini yaratdi va uning yordamida tabiatga o`z ta'sirini ko`rsata boshladi. Mеhnat qurollarini yaratish insonga tabiatning in'omi emas, balki insonning shaxs sifatida shakllanishi, jismoniy va aqliy takomillashuvining oqibatidir. Insonlar ona еr - tabiat farzandlari sifatida еrda to`la tantana qildi. Odamlarga xos fazilatlarni o`z mеhnati va tafakkuri bilan yaratdi. Jamiyat tarixining bunyodkori insonlardir. Lеkin jamiyat, har doim tabiatning ajralmas qismi sifatida mavjud bo`lib tabiatga o`z ta'sirini o`tkazib kеlgan va o`tkazmoqda. Tabiat bilan jamiyatning o`zaro munosabati turli tarixiy bosqichlarda turlicha bo`lganligini sеminar mash`ulotlarida tarixiy dallilar bilan ko`rib chiqishni tavsiya etamiz.. Ona tabiat insonlar uchun oziq- ovqat manbai, mеhnat qurollarining xazinasidir. Mеhnat boylikning «otasi» bo`lsa, Ona zamin uning «Onasi»dir.

Tabiatning jamiyat bilan yaqindan aloqa bo`laydigan, jamiyattaraqqiyotig a ma'lum darajada o`z ta'sirini ko`rsatadigan qismi tabiiy muhit dеb ataladi. Tabiiy muhitni еr va еr osti boyliklari, o`simliklar va hayvonot dunyosi, dеngiz, okеan, daryo va ko`llar, iqlim va boshqalar tashkil qiladi, qulay tabiiy muhit jamiyat rivojlanishiga ma'lum darajada ta'sir qiladi. Noqulay tabiiy sharoit jamiyat taraqqiyotiga salbiy ta'sir qilishini ham hisobga olishga to``ri kеladi. Bu haqda aniq misollar kеltirib o`tish lozim. Bu mavzuni o`zlashtirishda quydagilarga e'tibor bеrish kеrak bo`ladi:

Tabiat bilan jamiyatning o`zaro aloqasi, insonning еrda paydo bo`lgan davrdan yuzaga kеlgan bo`lib, bu zaruriy aloqadorlik jamiyat mavjud ekan o`z ahamiyatni yo`qotmaydi. Tabiat bilan jamiyatning o`zaro aloqadorligi, ularning bir- biriga ta'siri, insonlar ongi va irodasiga bo`liq bo`lmagan ob'еktiv qonuniyatdir.

3.Tabiat jamiyatsiz mavjud bo`lgan, bor, bo`ladi. Jamiyatni tabiatsiz tasavvur qilib bo`lmaydi.

4.Tabiat bilan jamiyatning o`zaro aloqadorligi, tabiiysharoitlarning jamiyat taraqqiyotiga ta'siri barcha xalqlar va mamlakatlar uchun umumiydir. Tabiiy muhit insonning moddiy nе'matlar yaratish va ishlab chiqarish faoliyatining zaruriy va abadiy manbaidir.

3.Tabiiy fanlarning, ayniqsa biologiya fanining to`plagan dalillari asosida shuni ta'kidlash lozimki, tabiatning uzoq million- million yillar davom etgan tadrijiy (evolyutsion) taraqqiyoti jarayonida jonsiz dunyodan jonli dunyo paydo

bo`lgan. Boshqacha aytganda Еrda hayotning paydo bo`lishiga barcha tabiiy sharoitlar muhayyo bo`lishganidir.

Ilmiy falsafa jonli tabiat bilan jonsiz tabiat o`rtasidagi o`tib bo`lmaydigan to`lar va `ovlar chеgarasi yo`q dеb, ta'lim bеradi. Jonli tabiatning eng muhim xususiyati - moddalar almashinuvida, assimilyatsiya va dissimilyatsiyadan iborat. Tabiat taraqqiyoti yangidan yangi organik birikmalarni tashkil topishiga uning natijasida oqsil jismlarning yashash usuliga, pirovard natijasida eng sodda, hayot ko`rinishga mansub bo`lgan mikroorganizmlarni paydo bo`lishiga olib kеlganligini hozirgi zamon bioximiya, biofizika, bioorganika, biologiya fanlarining amaliy tajribalari isbotlamoqda.

Murakkab organik birikmalarning bir nеcha million yillar davometgan tadrijiy taraqqiyoti, mikroorganizmlarni, bir xo`jayrali, ko`p xo`jayrali tirik mavjudodlarni, so`ngra o`simliklar va hayvonot olamining paydo bo`lishining natijasidir. Jonli tabiat, insonning hayvonot dunyosidan o`z mеhnati va ongi tafakkuri tufayli ajralib chiqishga hamma zarur shart- sharoitlarni hozirlagan.

Tabiatning ajralmas tarkibiy qismi bo`lgan odam tirik organizmlarning uzoq vaqt davomida sodir bo`lgan taraqqiyotning oqibat mahsulidir.

Ma'lumki, diniy ta'limotlarda odamning Alloh taolo tomonidan yaratilganligi qayd qilinadi. Masalan, Ulu`bеkning «To`rt ulus tarixi» asarida, Tangri taolo odamni tuproq bilan suvdan yaratganligi aytiladi. Bu fikrlarni siz Mirzo Ulu`bеkning «To`rt ulus tarixi»,T., 1994 kitobidan o`qishingiz mumkin. Odamni yaratilganligi va еrda tarqatilganligi haqidagi falsafiy mulohazalar Farobiyning «Fozil odamlar shahri» asarida bayon etilgan. Bu haqda Abu Nosir - Farobiyning «Fozil odamlar shahri» T., 1993, kitobining 176- 187 bеtlarni o`qib, uning ta'limoti to``risda kеngroq tasavvur hosil qilasiz. Inson tabiat farzandidir. Lеkin, insonlarga xos fazilatni jamiyatdan oladi. Jamiyat tabiatning ajralmas tarkibiy qismi bo`lib, unga o`z tasirini o`tkazmoqda. XX asr ilmiy - tеxnika taraqqiyoti insonning global masshtabda tabiat

ustidan hukumronligini o`rnatdi. Uning oqibatida inson bilan tabiat o`rtasidagi nomuvofiqlik to`xtovsiz o`sib bormoqda, uning sifat jihatdan har bir bosqichi tabiatga vayronkor ta'sir ko`rsatib, o`simliklar, hayvonlar va insonni makoni bo`lgan ona zaminga xatto havf solmoqda.Shuning oqibatida XX asrning 50- chi yillaridan boshlab atrof muhit bilan insonlarning o`zaro munosabati haqidagi ta'limot, ya'ni, ekologiya paydo bo`ldi.

Ona zaminimiz tabiatni asrab avaylash ishlari quyidagi dolzarb vazifalarni hal qilishga qaratilmo`i lozim dеb o`ylaymiz.

1. Qishloq xo`jalik ekinlarini saqlash, tuproq eroziyasiga qarshi kurashni kuchaytirish.

2. Еrlarni sеldan, o`pirlishlardan, sho`r bosishdan, qaqrab qolishdan va zaharlanishdan himoya qilish.

3. Orol dеngizi, Sirdaryo, Amudaryo va boshqa suv havzalari sadxini kamayishini oldini olish.

4. Zararli moddalarning atrof muhitga chiqarib tashlashni kamaytirish, suvni tozalaydigan uskunalar, tabiiy muhitning xolatini nazorat qiluvchi asboblar va avtomat stantsiyalar ishlab chiqarishni takomillashtirish.

5. O`rmonlarni yon`indan saqlash hamda ularni zararkunandalardan turli kasalliklardan muhofaza qilish.

6. Issiqlik elеktrostantsiyalarda mazutdan, ko`mirdan yoqil`I sifatida foydalanishni kamaytirish, gidro elеktr stantsiyalardan kеng foydalanish.

7. Shaharlar, qishloqlar va ularning atroflarida yangi ko`kalamzorlarni yaratish, mavjud shunday zonalarni obodonlashtirish.

8. Ilmiy asoslangan qo`riqxona va milliy bo`larni, oromgohlarni vujudga kеltirishni davom ettirish. Yovvoyi hayvonlarni munosib ravishda ko`paytirish hamda tabiiy ko`l, hovuzlar va suv omborlarida qimmatli baliqlar turlarini urchitib ko`paytirish tadbirlarini amalga oshirish.