13- lekciya. Bas elementler hám ulıwma duzlıq

13- lekciya. Bas elementler hám ulıwma duzlıq
Reje:

1. 
   Kóldegi suw kólemi muǵdari
   
2. 
   Kól suw balansınıń zonalligi
   
3. 
   Kólde suw almasiwi
   
4. 
   Kól suw júzesi rejimine tásir etiwshi faktorlar
   
5. 
   Orta Aziya kólleriniń suw júzesi rejimi
   

1. Kóldegi suw kólemi mudam birdey muǵdarǵa iye bolmaydı. Ol túrli jollar (kóldegi suw maydanınan puwlanıw, kól kesesi tubinea sorılıw) menen azayıp tursa, bul azayıwdı kólge qosılatuǵın suw (kóllerge dáryalardan kelip quyılatuǵın suw, jawınlar) toltırıp turadı. Áne sol sarplanıwshı hám tolıqlawısh elementlerdi esapqa alıw menen kóldiń suw teń salmaqlılıqı teńlemeleri dúziledi. Sonday eken, usı teńlemelerde qatnasiwshı elementlerdi eki gruppaǵa - toyindiriwshi hám sarplanıwshı elementler gruppalarına ajıratıw múmkin.

Toyindiriwshi elementler toparına tómendegiler kiredi:
a) kól maydanına túsetuǵın atmosfera jawınları (qar,jawin, burshaq) - X;
b) kólge dáryalar keltirip quyatuǵin suw - Uk;
v) kólge qosılatuǵın jer astı suwi (sizot suw) - Uer;
g) kól maydanında suw puwiniń kondensatsiyalanishi - K.
Sarplanıwshı elementler toparı bolsa tómendegi qurawshılardan ibarat :
a) kóldegi suw maydanınan bolatuǵın puwlanıw - Z;
b) kólden aǵip shıǵıp ketetuǵın ( dáryalar ) suw - Úsh;
v) kól kesesi tubine sińetugin suw - Ush;
g) kólden xojalıq maqsetlerinde paydalanıwda alınatuǵın suw-g.
Kóldiń suw balansı joqarıda sanap ótilgen faktorlardıń muǵdarlıq ózgerislerine baylanıslı.
2. Kól suw balansınıń zonalligi. Kól suw balansı teńlemesinde qatnasıw etiwshi elementlerdiń bahaları túrli ıqlım regionlarında túrlishe bolıp tabıladı. Olar kóldiń hám kól suw toplaytuǵın háwizdiń ólshemlerine hám de olardıń óz-ara qatnasına baylanıslı halda da bir-birlerinen muǵdar tárepinen parıq etedi.
Artıqsha ızǵarlıqqa iye bolǵan regionlar daǵı kól ushın jıllıq jawın muǵdarınıń puwlanıwǵa salıstırǵanda úlken ekenligi (Xo> Zo) tán bolsa, ızǵar jetispeytuǵın regionlarda bolsa bunıń kerisi gúzetiledi, yaǵnıy jıllıq puwlanıw jawın muǵdarına salıstırǵanda úlken boladı (Zo> Xo). Usılarǵa baylanıslı halda birinshi regionda aǵar kól kóp ushraydı.
3. Kólde suw almasiwi. Kól - suw almasiwi salıstırǵanda júdá aste baratuǵın tábiyiy suw háwizleri bolıp tabıladı. Suw almasıw sharayatına qaray kóllerdi eki gruppaǵa – aǵar kól hám aqpaytuǵin yamasa jabiq kólga ajıratıw múmkin:
Aǵar kól usınday boladi, oǵan bir dárya kelip quyilsa, ekinshi dárya odan aǵip shıǵadı. Olar ızǵar ıqlımlı aymaqlarda, atap aytqanda Arqa Amerikada (Ullı kól), Evroaziya materiginiń arqa-batıs aymaqlarında júdá kóp ushraydı. Aǵar kól tawlıq aymaqlarda da keń tarqalǵan. Mısalı, Pamirdagi Sarez, Zarafshan háwizindegi Iskandarkólni hám Baykal kólin sol gruppaǵa kirgiziw múmkin.
Aqpaytuǵin yamasa jabiq kól, tiykarınan, qurǵaqshıl aymaqlarda jaylasqan. Olardaǵı suw puwlanıw hám de kól kesesi tubine sorılıwǵa sarp etiw boladı. Mısal retinde Kaspiy, Ataw, Íssıkól sıyaqlı júdá kóplegen kóldi kórsetiw múmkin. Rasında da bul kóllerge dáryalardan aǵip keletuǵın suw tek kól maydanınan bolatuǵın puwlanıw hám kól kesesi tubine sorılıwǵa sarp etiw boladı.
Hár eki gruppa daǵı kóllerde da olardaǵı suw belgili jedellikte almasınıp turadı. Kólde suw almasınıwı jedelligi (D) tómendegi teńlik menen ańlatpalanadı:
D = V / W,
bul jerde V - kóldegi suw kólemi, W - kólden puwlanatuǵin, kól kesesi tubine sińetugin hám kólden shıǵıs suwdiń jıyındı kólemi. Ańlatpadan kórinip turıptı, olda, D dıń ma`nisi qansha kishi bolsa, kóllerde suw almasınıwı sonsha tez baradı.
4. Kól suw júzesi rejimine tásir etiwshi faktorlar kóldiń suw júzesi suw balansı elementleriniń muǵdarlıq terbelislerine baylanıslı halda hám de kóldegi suw massalarınıń háreketi (kóteriliw, tómenlew, seysh) nátiyjesinde ózgeredi. Óz gezeginde kóldegi suw balansı elementleriniń ózgeriwi tábiyiy (hawa rayı, ıqlım) hám antropogen faktorlar menen baylanıslı bolsa, suw massalarınıń háreketi bolsa kóbirek tábiyiy faktorlar (jer silkiniw, samal) ǵa baylanıslı.
Kól suw júzesi rejiminiń ózgeriwi udayı tákirarlanatuǵın yamasa nodavriy xarakterde bolıwı múmkin.
Udayı tákirarlanatuǵın ózgeris suw balansı elementleriniń muǵdarlıq ózgerislerine baylanıslı halda jıl dawamında yamasa uzaq jıllar dawamında bolıwı múmkin. Bunday ózgerislerdiń birinshisi jıldıń hawa rayı yamasa gidrometeorologik sharayatı menen baylanıslı bolsa, keyingisi ıqlımiy ózgerislerge baylanıslı.
Suw júzesiniń nodavriy ózgeriwi bolsa suw balansı elementleriniń ayrıqsha ózgeriwi sebepli boladı. Bul jaǵday antropogen faktor tásirinde júzege keledi. Keyingi jıllarda Ataw teńizi júzesiniń tómenlewi nodavriy ózgeriwdiń ayqin mısal bolıp tabıladı.
5. Orta Aziya kólleriniń suw júzesi rejimi sol temaǵa tiyisli arnawlı izertlewlerde, atap aytqanda A. M. Nikitin monografiyasında talay jetilisken aytılǵan.
Úlkemiz kóli suw júzesi rejimine tásir etiwshi faktorlar tómendegilerden ibarat:
- suw teń salmaqlılıǵiniń tabıs hám shıǵın bólegi elementleri;
- jetken zıyanlı tábiyat hádiyseleri (jılısıw, qulama qar, bóget aynıwı hám boshqlar);
- suw koteriwliwi hám tómenlewi hádiyseleri.
Orta Aziya kóllerinde suw júzesiniń terbelis fazaları ayriqsha bolıp, olar tómendegi dáwirlerge bólinedi:
- tólip barıw dáwiri;
- suw júzesiniń eń úlken koteriliwi;
- suw júzesiniń turaqlı jaǵdayı ;
- suw júzesiniń paseyip barıwı ;
- eń kishi suw júzesi;
- kem suwlı dáwirdegi suw júzesi;
- suw júzesiniń turaqlı jaǵdayı.
Belgilengen terbelis fazalarınıń baslanıwı, tawısıwı, dawam etiwin kól suw júzesiniń jıl dawamında ózgeriwi sızılmalarınan anıqlaw múmkin. Olar túrli kóllerde túrlishe bahalarda boladı hám tómendegiler menen anıqlanadı:
a) kóldiń genetikalıq tipi menen;
b) tawlıq yamasa tegislik aymaǵında jaylasqanlıǵı menen;
v) aǵar yamasa jabiq kólligi menen;
g) jıl mawsimleri ( máwsimleri) menen;
d) suw júzesiniń terbelis amplitudasi hám salıstırma suw toplaw maydanı menen;
e) suw júzesiniń kóp jıllıq ózgeriwi menen;
j) insan xojalıq iskerligi tásiri menen;
z) eger antropogen kól bolsa, qanday kelip shıǵıwǵa iye ekenligi menen hám taǵı basqa.
Joqarıdaǵı faktorlardı itibarǵa alıw kól suw júzesi rejimin hár tárepleme úyreniw hám kórsetip beriwde júdá zárúrli bolıp tabıladı.