13-ma'ruza
Mavzu : Karxonolar o’z-ora qarzlarini bartaraf etishning matematik modeli.
Reja:
1. Korxonalarning qarzlarini o'zaro hisoblash masalasining qo'yilishi
2. Uch korxonadan iborat bo'lgan tizim uchun to’lamaslik
krizisi
3. Korxanalarnıng o'zaro qarzlarini o'zaro hisoblashnıng matematik modeli
1.
Korxonalarning qarzlarini o'zaro hisoblash masalasining qo'yilishi
O’z masshtablari bo’yicha aytarli darajada katta bo’lgan
har qanday iqtisodiy
tizimi, o'zaro unum va xizmat turlari bilan almashuvchi bir nechta ming
korxonalarni (firma, korporatsiyalar va h.) o’z ichiga oladi. Hattoki to’g’ridan-
to’g’ri birnecha biznes sheriklarga ega kichik korxonasi ham ushbu tizimga tegishli
korxonalarnıng ko'plagan soni bilan bilvosita(to'g'ridan-to'g'ri aloqa va ikkinchi bir
sheriklar orqali) aloqada bo'ladi va kichik korxonalarning faoliyati(holati) to'g'ridan
to'g'ri ushbu tizimning iqtisodiy holatiga bog’lik bo'ladi. Bu tasdiqlash yuzlagan va
minglagan iqtisodiy agentlar bilan hamkorlikni qo'llab-quvvatlovchi yirik
korporatsiyalar uchun xususan to'g'ri keladi.
Iqtisodiy tizimning barcha bo'limlariniing o'zaro
aloqalarini, yetkazib
beriladigan tayyor mahsulot bo'yicha korxanalar orasida bir biriga to‘lovlarni
amalga oshirishda aniq ko'rishga bo'ladi. Haqiqatdan ham,
mijozlarga yetkazib
berilgan tovar uchun korxona to'lovlarni qabullab olib va bu sarmoyalarni boshqa
bir firmalardan sotib olingan xomashyo va uskunalarga sarf qiladi, ya’ni ishchi kuch
sotip olish uchun, reklama berishga va sistemaning uzliksiz ishlash uchun zarur
bo'lgan boshqa harakatlarga sarflaydi. Demak, bu korxonaning iqtisodiy aylanishiga
yanada ko'p sonli biznes sheriklarii qo'shimcha jalb qililadi. O'z
navbatida
korxonadan tovar olgan mijozlar, bu tovarni olib, qaytadan sotishga jo'natadi yoki
uni yakka tovar chiqarish uchun foydalanadi va h.k., shuning bilan ular iqtisodiy
faoliyatiga ishtirok etadigani agentlar sonini yanada ko’paytiradi
Agarda, unum bilan ta'minlash va ular uchun to'lovlari o'z vaqtida amalga
oshirilsa, u holda iqtisodiy tizimning moliyaviy aylanishiga hech qanday xavfli
holat paydo bo'lmaydi. Korxonalar o'z faoliyatini
davom ettirish uchun, bank
hisobida joylashgan o'zlarining moliyaviy resurslarining ancha qismini ishlatishlari
shart emas, ayniqsa asosiy fondlarni ( yer, inshootlar,
uskunalar, texnologiyalar )
sotish zarurligi yo'q bo’ladi. Haqiqatda, tovarni etkazib berish va uning to'lovlari
orasida, yoki barcha tovarlarga to'liq yoki bir uning bir qismini oldindan to'lash va
bunnan sung tovarni kelasi etkazib berish bo’yicha har doim vaqt bo’yicha
kechikishlar bor bo'ladi.
Lekin bu yerda mana bu hol paydo bo'lishi mumkin. Bazi-bir iqtisodiy, moliyaviy,
ichki yoki sirtqi siyosat, ijtimoiylik, psixologik va boshqada sabablariga aloqador
to'lovlarning ushlanishga tushish vaqti, korxonaning sarmoyasi aylanish vaqti bilan
teng bo'lib,u o'rinlanmagan to'lovlarning yoki unum bilan ta'minlashning absolyut
mohiyatlari, korxonaning bo’sh aylanishdagi mahsulot vositlarining miqdori bilan
baravar bo'ladi. Bu holatda to'lovchilik krizisi paydo bo'ladi va u barcha iqtisodiy
tizimini aytarlikday darajada krizisga olib kelishi mumkin bo'ladi.
Darvoqe, tayyor mahsulot uchun korxona o'z vaqtida to'lovlarini (yoki
pulini
to’lab, mahsulotni olmasa ) olmasa, u yerda bu korxona o'z ta'minlashlari bilan
hisoblasha olmaydi, o'z navbatida ta'minlovchilarda o'z mijozlari bilan hisoblasha
olmaydi, u mijozlar bo'lsa o'z mijozlari bilan hisoblasha olmaydi va shu yo'sinda
to'lash ketma ketligi davom etiladi. Shu tariqa barcha tizimni o'z ichiga qamraydigan
to'lov yo’li paydo bo'ladi. Ular, shu turg’unligi ma'lumki, bu ularning umumiy soni
-chamasi yetishi mumkin, bunda korxonalarning umumiy soni. Barcha yo’l bo'yicha
qarzlarning absolyut taxminlarning yig’indisi, bu korxonalarning bo’sh aylanishdagi
mahsulot vositalarıning miqdoriga oshib tark etishi mumkin emas, u bu korxonaning
asosiy jamg'armasining bahosi bilan teng bo’lishi ham mumkin. Tizim past sharoitga
tushadi - korxona mahsulot chiqarish ishlarini to'xtatadi, yoki takroriydan bir-biridan
qarz oladi, shu tariqa o'zaro qarz miqdori yanada ko’payadi.
Baholanki bu holatning yechimini topish uchun bu usuldan foydalanish mumkin:
ba’zi bir vakillik idorasi (masalan, bosh milliy bank )
barcha korxonalariga bir
vaqtda kredit beradi, bu kredit miqdori ularning barcha qarzlar yig’indisiga teng
bo'ladi. U yerda ular o'zaro hisoblashadi va bundan so’ng kreditni qaytarib beradi.