13-mavzu milliy boylik statistikasi

13.3..Milliy boylikning kengaytirilgan kontseptsiyasi: tabiiy va inson kapitali statistikasi muammolari
Hayot farovonligi va sifatini oshirish hamda barqaror taraqqiyotni ta’minlashga bo’lgan intilish butun dunyoda ishlab chiqarish omillari qatorida inson omilini – uning bilimi va malakasi bilan uyg’unlikda birinchi o’ringa qo’ydi. A.Smit tomonidan e’tirof etilgan uch omil – kapital, yer, mehnatning qo’shilishida inson ishlab chiqarish va iqtisodiy o’sishning muhim omili hisoblanadi.
Milliy boylikning an’anaviy unsurlaridan farqli o’laroq, yangi kengaytirilgan kontseptsiyasi tabiiy va inson resurslarini o’z ichiga qamrab oladi. Biroq ko’pgina davlatlarda milliy boylik tarkibiga xanuzgacha asosiy va aylanma kapital hamda aholining shaxsiy mulki kiritib kelinmoqda.


Inson kapitali – bu umr davomida inson tomonidan to’planadigan jihatlar yig’indisi (sog’liq, bilim, malaka, kasbiy sifatlar va boshqalar) bo’lib, ulardan foydalanish ishlab chiqarish jarayonini yo’lga qo’yish imkonini byeradi. Milliy hisoblar tizimida iqtisodiy aktivlarga quyidagi talablar qo’yiladi: egalik qilish huquqi imkoniyatining o’rnatilishi hamda iqtisodiy foyda (manfaat) keltira olishi. Inson kapitali bu talablarga to’liq javob byera olmaydi, chunki inson kapitalining egasi va tasarruf etuvchisi insonning o’zi hisoblansada, inson kapitalini shakllantirish manbalari turlicha bo’ladi. Inson shakllanishi oiladan boshlanib, ma’lum davrga kelganda bu jarayonga davlat qo’shiladi (bilim olish, sog’liqni saqlash jarayonlarida), bu jarayonda ish byeruvchilar ham ishtirok etishi mumkin, masalan xodimlar malakasini oshirishda. Bundan tashqari inson kapitali shakllanishiga qilingan xarajatlar va undan olinadigan iqtisodiy manfaat o’rtasida aniq bo’lmagan vaqt lagi mavjuddir. Inson kapitali qiymatini miqdoriy baholash muammolari quyidagilarda namoyon bo’ladi: inson kapitaliga taalluqli bo’lgan identifikatsion belgilar va elementlar tasnifini ishlab chiqishning murakkabligi; statistika mavjud bo’lgan usullar ta’lim olish va sog’liqni saqlashning rivojini bilvosita tavsiflaydi va inson kapitali shakllanishidagi sifat xususiyatlarni baholash imkonini byermaydi.

Tabiiy kapitalga tiklanadigan va tiklanmaydigan tabiat in’omlari kiradi: yer, suv, foydli qazilmalar, yovvoyi o’simlik va hayvonot dunyosi, havo, enyergiyaning tabiiy turlari. Egalik qilish huquqi joriy qilinadigan, shu bilan birga iqtisodiy manfaat manbai bo’la oladigan tabiiy resurslar milliy boylik tasnifida ishlab chiqarilmagan moddiy aktivlar tarkibiga kiritiladi.
MHTda yer – bu ishlab chiqarilmagan moddiy aktib bo’lib, yer ustidagi turpoq, unda joylashgan suv xavzalari hamda qurilish inshoatlari joylashgan yerlar yer tarkibiga kiritiladi.


Qazilma boyliklar – bu mavjud texnik taraqqiyot darajasidan kelib chiqib foydalanish iqtisodiy ma’noga ega bo’lgan yer usti va qa’rida joylashgan foydali qazilmalarning aniqlangan zaxirasi.
O’simlik va hayvonot dunyosining etishtirilmaydigan biologik resurslari – bu inson ishtirokisiz o’simlik va hayvonot mahsulini byera oladigan va keyinchalik ularga egalik huquqi o’rnatiladigan yovvoyi flora va fauna, yovvoyi o’simliklar va hayvonlar.


Suv resurslari – milliy iqtisodiyotda foydalanilishga yaroqli bo’lgan yer usti va ostida joylashgan suvlar.
Tabiiy kapital hajmini miqdoriy baholashda huddi inson kapitali kabi muammolar mavjud bo’ladi. Bu kapitalni baholashda sarf-xarajat usulini qo’llash mumkin emas, chunki bu kapitalning shakllanishida inson hech nima sarflamaydi. Baholanayotgan tabiiy kapital unsurlariga o’xshash unsurning bozorda mavjud emasligi bozor baholari usulidan foydalanish imkonini byermaydi.
Bugungi kunda eng keng tarqalgan usul renta usuli bo’lib, tabiiy resursdan olinadigan daromad darajasi (diffyerentsial rentani hisoblash orqali) bo’yicha baholashga asoslanadi.
Jahon banki tomonidan olib borilgan tadqiqotlarda milliy boylik unsurlarining xizmat qilish muddati 25 yil qabul qilingan. Bunda tabiiy resurslarning amortizatsiyasi yiliga 4% dan chiziqli usulda chegirib boriladi. Xizmat muddatining 25 yil qilib qabul qilinishi tabiiy va inson kapitali shu muddat atrofida xizmat qiladi.
Hozirgi paytda rivojlangan mamlakatlar va xalqaro tashkilotlar statistikasida tabiiy kapital va uning elementlarini baholashda asosan renta usulidan foydalanilmoqda. Masalan, foydali qazilmalarni baholashda Jahon Banki ekspyertlari barcha kapitallar uchun xizmat qilish yilini 25 yil, foydali qazilmalar – tiklanmaydigan resurs bo’lgani uchun joriy yilning rentasi yoki qazib chiqarish natijalari olinadigan yillik amortizatsiya normasini 4,0 % ga tenglashtirib olganlar. Foydali qazilmalar – tiklanmaydigan resurs bo’lgani uchun yilning rentasi yoki qazib chiqarish natijasida olinadigan iqtisodiy foydasi (foydalanilgan asosiy kapitalning yillik amortizatsiyasi va foydasi summasi chegirib tashlanganidan so’ng) to’g’risidagi ma’lumotlari asosida baholangan.
Aholi jon boshiga to’g’ri kelgan milliy boylikning kapital turlari bo’yicha taqsimlanishi tabiiy va inson kapitalining tabiiy boylikning shakllanishidagi o’rnini ko’rsatadi (12.12-jadval). Xususan, Shimoliy Amyerika va G’arbiy Evropa davlatlarida tabiiy kapital hissasi past, lekin inson kapitalining hissasi yuqori darajaga ega. Inson kapitalining qiymatini baholash uchun sog’liqni saqlash, yashash sharoitlarini yaxshilash, ta’lim va malaka oshirish, aholi turmush darajasi va sifatini yaxshilash uchun xarajat va sarflar yig’indisiga asoslangan.