[153] azot elementi va uning birikmalarining o`ziga xosligi

azot fiksatsiyasi 
deb nomlanuvchi jarayon orqali yengib o`tishlari mumkin. 
1-rasm 
Bir nechta mikroorganizmlar atmosfera azotini azot fiksatsiyasi yordamida qayta 
ishlashga qodir.
Azot fiksatsiyasi
- bu organizmlarning atmosfera azotini biologik foydali kimyoviy 
moddalarga aylantirish jarayoni. Bugungi kunga kelib, azot fiksatsiyasi qila oladigan 

---

[155] 
yagona biologik organizmlar ma'lum mikroorganizmlardir. Bu organizmlar temir va 
molibdenni o`z ichiga olgan 
nitrogenazlar
deb ataladigan fermentlarni ishlatadi. Bu 
mikroorganizmlarning ko`pchiligi o`simliklar bilan simbiotik (birgalikda, bir-biriga foyda 
keltirgan holda yashash) munosabatda yashaydi. Eng mashhur misol dukkaklilarning ildiz 
tugunlarida rizobiya (bakteriya nomi) mavjudligidir. Shuning uchun ham dukkakli 
o`simliklar yerni unumdorligini oshiradi va unumdorligi past bo`lgan (“kambag`al yerlar”) 
yerlarda ham hosildorligi yaxshi bo`ladi. 
Atmosfera azotining katta hajmlari ammiakni olish uchun zarur - ko`p miqdorda 
boshqa azot o`z ichiga olgan birikmalarni tayyorlash uchun ishlatiladigan asosiy 
boshlang`ich material. Elementar azotning ko`p ishlatilishi uning harakatsizligiga bog`liq. 
Azot oddiy sharoitda ko`plab moddalar bilan reaksiyaga kirishmaganligi uchun ham u inert 
muhitni hosil qiladi. Inert muhit esa moddalarni sifat va miqdor tarkibini buzilishini oldini 
oladi. Kimyoviy jarayon inert atmosferani talab qilganda foydalidir. Konservalar va tushlik 
go`shtlari sof azotli atmosferada oksidlana olmaydi, shuning uchun ular yaxshi ta'm va 
rangni saqlab qoladi va kamroq buziladi, qachonki havo atmosferasi o`rniga azot 
atmosferasida saqlansa. Ushbu texnologiya o`simliklarni, mevalarni, go`sht mahsulotlari, 
sut mahsulotlarini mavsumidan qat’iy nazar, mahsulotlarni yil davomida o`z sifatini 
o`zgartirmasdan saqlash imkonini beradi. 
Azot birikmalarida -3 dan +5 gacha boʻlgan barcha oksidlanish darajalari mavjud. 
Azot kimyosining katta qismi oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarini o`z ichiga oladi. Ba'zi 
faol metallar (masalan, gidroksidi metallar va ishqoriy tuproq metallari) metall nitridlarini 
hosil qilish uchun azotni kamaytirishi mumkin. Ushbu maqolaning qolgan qismida biz 
azot-kislorod kimyosini ko`rib chiqamiz. 
Yaxshi o`rganilgan barqaror bir nechta azot oksidlari mavjud bo`lib, ularda azot har 
bir musbat oksidlanish darajasi +1 dan +5 gacha ko`rsatadi. Ammiakli selitra ehtiyotkorlik 
bilan qizdirilganda azot oksidi (dinitrogen oksidi) va suv bug`lari hosil bo`ladi. Kuchli 
isitish azot gazi, kislorod gazi va suv bug`ini hosil qiladi.
Ehtiyotkorlik bilan past haroratada qizdirilganganda: 
NH
4
NO
3 
→N
2
O + 2H
2
O 

---

[156] 
Yuqori haroratda qizdirilganda: 
2NH
4
NO
3 
→2N
2 
+ O
2
+ 4H
2
O 
Hech kim hech qachon bunday reaktsiyaga urinmasligi kerak - bu juda portlovchi 
bo`lishi mumkin. 1947 yilda (2 – rasm) Texasning Texas shahrida ammiakli selitraning 
yirik portlashi sodir bo`ldi va 2013 yilda (3 – rasm) Texasning G`arbiy shahrida yana bir 
yirik portlash sodir bo`ldi. So`nggi 100 yil ichida dunyo bo`ylab 30 ga yaqin shunga 
o`xshash falokat sodir bo`lib, ko`plab odamlarning halok bo`lishiga olib keldi. 
Bu mudhish hodisani quyidagi manzil orqali ham tomosha qilishingiz mumkin: 
https://youtu.be/HyBdAT_yCFQ 
Bu oksidlanish-qaytarilish reaksiyasida nitrat ionidagi azot ammoniy ionidagi azotni 
oksidlaydi.
Quyidagi rasmda ko`rsatilgan azot oksidi yengil, yoqimli hid va shirin ta'mga ega 
bo`lgan rangsiz gazdir: 
U kichik operatsiyalar uchun, ayniqsa, stomatologiyada, "kulduruvchi gaz" nomi 
ostida