16-mavzu. Iste’mol, jamg’arma va investiciyalar reja: Iste`mol va jamg`armaning iqtisodiy mazmuni hamda ularning o`zaro bog`liqligi

1-chizma
Iste`mol funktsiyasining grafikdagi tasviri

F
S E₂

V C = C(Y)
E₀
C₀
E₁
0 Y₁ Y

Har ikkala o`q o`rtasidan 45 ostida o`tuvchi 0F to`g`ri chiziq iste`mol sarflari va ixtiyordagi (sof) daromadning miqdoran tengligini ifodalaydi. 0Y o`qidagi har qanday daromad miqdorini ifodalovchi ushbu chiziqda joylashgan nuqta 0S o`qning tegishli miqdordagi iste`mol sarfiga teng bo`ladi. Boshqacha aytganda, uy xo`jaligi sof daromadning barcha hajmini to`liq iste`molga sarflaydi. Biroq, bunday tenglik amalda doimo ham ro`y beravermaydi. Iste`mol sarflari miqdori ba`zida joriy sof daromadlar miqdoridan past bo`lishi, ba`zida esa oshib ketishi ham mumkin. Shuning uchun iste`mol egri chizig`i S sof daromad 0F chizig`iga mos tushmay, unga nisbatan ma`lum darajada og`adi. Har ikkala chiziqning o`zaro kesishgan V nuqtasi «0 darajadagi jamg`arma»ni anglatadi. Bu nuqtaning chap tomonida iste`mol sarflari daromad miqdoridan yuqori bo`lib, bu manfiy jamg`arma deb ataladi. Shuni ham ta`kidlash lozimki, real hayotda iste`molning ma`lum qismi daromad hajmiga bog`liq bo`lmaydi. Masalan, biron-bir shaxsning daromadi kutilmaganda juda past darajaga tushib qolishi mumkin. Biroq, bu shaxs, daromadi bunga imkon bermagan taqdirda ham, ma`lum darajada ovqatlanish, kiyinish va boshqa zarur iste`mol xarajatlarini amalga oshirishga majbur. U mazkur sarflarni yo oldingi davrda jamg`arilgan daromadlari hisobiga, yoki o`zgalardan qarz olish hisobiga qoplashi mumkin. Iqtisodiy adabiyotlarda iste`mol sarflarining bu darajasi avtonom (ya`ni, joriy sof daromaddan mustaqil) holdagi iste`mol darajasi deyiladi. Bizning grafigimizda bu daraja S₀ nuqtadan boshlanadi.

Iste`mol va jamg`arma hajmiga daromaddan tashqari yana bir qator ob`ektiv va sub`ektiv omillar ta`sir ko`rsatadi. Ob`ektiv omillar alohida iste`molchining ixtiyoriga, idrokiga bog`liq bo`lmagan omillardan iborat bo`lib, ulardan asosiylari sifatida quyidagilarni ko`rsatish mumkin:
- barcha xo`jaliklar tomonidan jamg`arilgan mol-mulk darajasi;
- narxlar darajasi;
- real foiz stavkalari;
- iste`molchining qarzdorligi darajasi;
- iste`molchilarni soliqqa tortish darajasi.
Sub`ektiv omillar, asosan, iste`molchining o`ziga, uning ruhiyati va bozordagi xatti-harakatiga bog`liq bo`ladi. Bu omillar qatoriga iste`mol va jamg`arishga bo`lgan moyillik, kelgusidagi narx, pul daromadlari, soliq, tovarlar mavjudligi darajasining o`zgarishiga nisbatan munosabatni kiritish mumkin. Sub`ektiv omillar ta`sirida iste`mol va jamg`arma darajasining o`zgarishini shartli ma`lumotlar asosida tuzilgan quyidagi jadval orqali ko`rib chiqamiz (1-jadval).
1-jadval
Iste`mol va jamg`arma darajasi, mlrd. so`m
(shartli raqamlar asosida)

Yil-lar	Daromad darajasi (Y)	Iste`-mol (C)	Jam-g`arma (S)	Icte`molga o`rtacha moyillik (S : Y)	Jamg`a-rishga o`rtacha moyillik (S : Y)	Iste`molga keyingi qo`shilgan moyillik (∆S : ∆Y)	Jamg`arishga keyingi qo`shilgan moyillik (∆S : ∆Y)
2005	1500	1300	200	0,87	0,13	-	-
2010	1800	1500	300	0,83	0,17	0,67	0,33
2017	2200	1700	500	0,77	0,23	0,50	0,50

Jadvaldan ko`rinadiki, yillar davomida sof daromad hajmi oshib borishi bilan uning iste`mol va jamg`armaga sarflanishi o`rtasidagi nisbat o`zgarib bormoqda. Iste`molchilarning daromadlari qanchalik o`sib borgan sari ularning jamg`armaga bo`lgan moyilliklari shunchalik oshib boradi. Buni iste`mol va jamg`armaga bo`lgan o`rtacha va keyingi qo`shilgan moyillik ko`rsatkichlari orqali ham kuzatish mumkin.

Aholi daromadining iste`molga sarflanadigan ulushi iste`molga o`rtacha moyillik (IO`M) deyiladi:

Aholi daromadining jamg`armaga ketadigan ulushi esa jamg`armaga o`rtacha moyillik (JO`M) deyiladi:

Jamg’arma hajmi S
JO`M= =
Sof daromad hajmi Y
Bizning misolimizda (1-jadval) yillar davomida daromad hajmi oshib borishi bilan IO`M pasayib, JO`M esa o`sib bormoqda. Shunisi ahamiyatliki, iste`molga va jamg`armaga o`rtacha moyillik ko`rsatkichlari iste`mol va jamg`armaning daromaddagi ulushini anglatar ekan, ulardan birining qandaydir miqdorga o`zgarishi boshqa birining ham teskari yo`nalishda xuddi shunday miqdorga o`zgarishiga olib keladi. Qisqacha aytganda, bo`ladi. Shuningdek, iste`mol yoki jamg`armaga keyingi qo`shilgan moyillik ko`rsatkichi ham ahamiyatlidir. Bu ko`rsatkich iste`molchi daromadining navbatdagi o`zgarishi uning iste`mol va jamg`armaga nisbatan munosabati qanday o`zgarishini aks ettiradi. Daromad hajmining o`zgarishi natijasida iste`mol sarflari hajmining o`zgarishi darajasi iste`molga keyingi qo`shilgan moyillik (IQM) deyiladi, ya`ni:
IQM= Istimoldagi uzgarish / Sof daromaddagi uzgarish
Daromad hajmining o`zgarishi natijasida jamg`arma hajmining o`zgarishi darajasi jamg`armaga keyingi qo`shilgan moyillik (JQM) deyiladi, ya`ni:
JQM=Jamg’armadagi uzgarish / Sof daromaddagi uzgarish
.
Demak, sof daromadning o`sgan qismi ham yo iste`molga, yoki jamg`armaga sarflanadi. Bu sarflangan qismlar o`rtasidagi nisbat o`zgargan taqdirda ham ularning umumiy yig`indisi 1ga teng bo`ladi. Iqtisodiyotning barqaror rivojlanishi, tadbirkorlik faoliyatining samarali amalga oshishida jamg`arish jarayonlarining ahamiyati beqiyosdir. Shunga ko`ra, jamg`arishning mohiyati, uning omillari va samaradorligi ko`rsatkichlarini alohida ko`rib chiqish maqsadga muvofiq hisoblanadi.
2. Jamg`arishning mohiyati, omillari va samaradorligi
Jamg`arish iqtisodiyotdagi yalpi sarflarning tarkibiy qismlaridan biri hisoblanib, investitsion tavsifdagi tovarlarga talab darajasini belgilab beradi. Investitsiyalar jamg`arishning amalda namoyon bo`lish shakli bo`lganligi sababli dastlab, tahlilni jamg`arishning mohiyati, omillari va samaradorligini nazariy jihatdan asoslash bilan boshlaymiz.
Jamg`arish – milliy daromadning bir qismining asosiy va aylanma kapitallarni, shuningdek, ehtiyot zaxiralarini ko`paytirish uchun sarflanishidir.
Ishlab chiqarish va noishlab chiqarish maqsadidagi jamg`arish bir-biridan farqlanadi. Jamg`arilgan mablag`larning moddiy ishlab chiqarish sohasining asosiy kapitallarini va aylanma mablag`larini kengaytirishga ketadigan qismi ishlab chiqarish sohasidagi jamg`arish summasini hosil qiladi. Ishlab chiqarish sohasidagi jamg`arish iqtisodiy o`sishning muhim omilidir.
Ijtimoiy-madaniy sohadagi jamg`arish (noishlab chiqarish jamg`arishi) uy-joy fondini, kasalxonalar, o`quv muassasalari, madaniyat, sog`liqni saqlash, sport muassasalari, ya`ni nomoddiy ishlab chiqarish tarmoqlarini kengaytirish, rekonstruktsiyalash, yangilashga sarflanadi. Noishlab chiqarish sohasini kengaytirish ham ishlab chiqarishni rivojlantirishning zarur shartidir.
Jamg`arish summasi, uning hajmi va tarkibi takror ishlab chiqarish sur`atlarini belgilab beradigan hal qiluvchi omillardir. Jamg`arish normasi bevosita jamg`arish summasining butun milliy daromad hajmiga nisbati bilan aniqlanadi:
JN=(JS/MD)*100%
bunda: JN - jamg`arish normasi;
JS - jamg`arish summasi;
MD - milliy daromad.
Jamg`arish normasining ham o`z chegarasi bo`lib, uni me`yoridan oshirish iqtisodiy jihatdan samarasiz bo`lib chiqishi va salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Masalan, uning haddan tashqari ortishi natijasida investitsion sarflar samaradorligi pasayib ketishi mumkin, chunki kapital mablag`lar hajmi bilan qurilish tashkilotlarining quvvatlari, materiallar va uskunalar etkazib berish imkoniyatlari, infratuzilmaning rivojlanishi o`rtasida nomutanosiblik paydo bo`ladi. Oqibatda iqtisodiy o`sish pasayib ketish tamoyiliga ega bo`ladi. Shunday qilib, jamg`arish hajmi iqtisodiy o`sish sur`atlari va sifatiga faqat o`zining miqdori bilangina hal qiluvchi ta`sir ko`rsatib qolmaydi. Fan-texnika revolyutsiyasi sharoitida ulardan foydalanish samaradorligi birinchi o`ringa chiqadi.
Jamg`arish hajmi milliy daromadning bir qismini tashkil etadi va shu sababli milliy daromad hajmi ko`payishini belgilaydigan omillar jamg`arish miqdorini ham belgilab beradi. Bu omillardan asosiysi qo`llaniladigan resurslar massasi va ularning unumdorligidir. Jamg`arish miqdori ishlab chiqarish jarayonida xomashyo, materiallar, energiyani tejab-tergab sarflashga ham bog`liq. Mahsulot birligiga ularni sarflashni kamaytirish moddiy vositalarning o`sha miqdorida mahsulotlarni ko`proq hajmda ishlab chiqarishga imkon beradi.

3. Investitsiyalar va uning darajasini belgilovchi omillar

Investitsiyalar – asosiy va aylanma kapitalni qayta tiklash va ko`paytirishga, ishlab chiqarish quvvatlarini kengaytirishga qilingan sarflarning pul shaklidagi ko`rinishidir. U pul mablag`lari, bank kreditlari, aktsiya va boshqa qimmatli qog`ozlar ko`rinishida amalga oshiriladi. Pul mablag`lari ko`rinishidagi investitsiya nominal investitsiya, ana shu pul mablag`lariga sotib olish mumkin bo`lgan investitsion resurslar real investitsiya deyiladi.
Investitsiyalarni ro`yobga chiqarish bo`yicha amaliy harakatlar – investitsion faoliyat, investitsiyalarni amalga oshiruvchi shaxs – investor deyiladi.
Investitsiyalarning manbalaridan biri bo`lib aholi keng qatlamlarining jamg`armalari hisoblanadi. Shuni ta`kidlash lozimki, amalda jamg`arma egasi va investor bir shaxsda namoyon bo`lishi va bo`lmasligi ham mumkin. Odatda, jamg`arma jamiyatdagi ko`pchilik sub`ektlar tomonidan amalga oshirilib, ulardan investitsiya sifatida foydalanish esa butunlay boshqa sub`ektlar tomonidan amalga oshirilishi mumkin. Shuningdek, iqtisodiyotda faoliyat yurituvchi sanoat, qishloq xo`jalik va boshqa korxonalar jamg`armasi ham investitsiya manbai bo`lib hisoblanadi. Bu o`rinda «jamg`aruvchi» va «investor» bir sub`ektda mujassamlashadi.
Investitsiya faoliyati quyidagi manbalar hisobiga amalga oshirilishi mumkin:
- investorlarning o`z moliyaviy resurslari (foyda, amortizatsiya ajratmalari, pul jamg`armalari va h.k.);
- qarz olingan moliyaviy mablag`lar (obligatsiya zayomlari, bank kreditlari);
- jalb qilingan moliyaviy mablag`lar (aktsiyalarni sotishdan olingan mablag`lar, jismoniy va huquqiy shaxslarning pay va boshqa to`lovlari);
- davlat byudjeti mablag`lari;
- chet elliklar mablag`lari.
Mamlakatimizda investitsiyalarning moliyalashtirish manbalari tuzilishi ham yillar davomida o`zgarib bormoqda (1-jadval). Jumladan, yildan yilga davlat byudjeti mablag`larining ulushi kamayib, korxona mablag`lari, to`g`ridan to`g`ri xorijiy investitsiyalar hamda nobyudjet fondlar mablag`larining ulushi oshib bormoqda.
Asosiy kapitalga investitsiyalar va ularning moliyalashtirish manbalari bo`yicha tarkibi (foizda)

Ko`rsatkichlar	Yillar
	2008	2009	2010	2011	2012	2013	2014	2015	2016
Asosiy kapitalga investitsiyalar, mln. so`m	744,5	1320,9	1442,4	1867,4	2473,2	3012,9	3838,3	5479,7	8483,7
Jami	100	100	100	100	100	100	100	100	100
Davlat byudjeti	29,2	21,5	25,0	17,7	14,9	12,8	10,7	9,0	9,0
Korxonalar mablag`lari	27,1	31,0	40,0	41,8	43,2	48,5	48,3	47,6	44,1
Aholi mablag`lari	12,0	10,3	12,0	11,1	12,4	11,8	11,7	11,3	9,8
Hukumat tomonidan kafolatlangan xorijiy investitsiyalar	19,8	23,2	15,7	19,2	14,5	6,0	4,9	5,0	5,0
To`g`ridan to`g`ri xorijiy investitsiyalar	3,4	4,8	4,7	7,1	10,0	13,2	14,1	17,8	20,9
Bankning markazlashgan kreditlari	5,2	5,9	0,1	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0
Tijorat banklari kreditlari	1,7	2,2	1,5	1,9	2,3	2,9	3,4	3,1	5,0
Nobyudjet fondlar mablag`lari	1,2	0,5	0,3	0,4	2,4	4,7	6,9	6,1	6,3
Boshqa qarz mablag`lari	0,4	0,6	0,7	0,8	0,3	0,2	0,0	0,0	0,0

O`zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo`mitasi ma`lumotlari.
Investitsiyalarga sarflar darajasini ikkita asosiy omil belgilab beradi:
1) investitsiya sarflaridan kutilayotgan foyda normasi;
2) foiz stavkasi.
Investitsiyalarga qilinadigan sarflarning harakatlantiruvchi motivi foyda hisoblanadi. Tadbirkorlar ishlab chiqarish vositalarini ular foyda keltiradigan bo`lsagina sotib oladilar.
Investitsiyalar darajasini belgilaydigan ikkinchi omil foizning real stavkasi hisoblanadi. Foiz stavkasi – real asosiy kapitalni sotib olish uchun zarur bo`lgan, bankdan olingan ssuda kapitaliga korxona to`lashi lozim bo`lgan pul miqdori.
Investitsiya darajasiga kutilayotgan sof foyda normasi va foiz stavkasidan tashqari boshqa quyidagi omillar ham ta`sir ko`rsatadi:
1) mashina va uskunalarni xarid qilish, ishlatish va ularga xizmat ko`rsatish xarajatlari;
2) tadbirkorlardan olinadigan soliq miqdori;
3) texnologik o`zgarishlar.
Yalpi sarflar tarkibining investitsiya sarflariga oid qismi yalpi xususiy ichki investitsiyalar deb yuritiladi. Shunga ko`ra yalpi va sof investitsiyalarni ham bir-biridan farqlash zarur.
Yalpi investitsiyalar joriy yil davomida iste`mol qilingan asosiy kapitalni qoplashga mo`ljallangan (amortizatsiya) hamda iqtisodiyotdagi kapital hajmiga har qanday sof qo`shimchalardan iborat barcha investitsion tovarlarni ishlab chiqarishni o`z ichiga oladi. Sof investitsiyalar esa joriy yil davomida qo`shimcha ravishda jalb qilingan investitsion tovarlardan iborat. Boshqacha aytganda, sof investitsiya yalpi investitsiya bilan amortizatsiya ajratmalarining ayirmasiga teng. Sof investitsiya asosiy va aylanma kapitalning o`sishini ta`minlaydi.
Yalpi investitsiyalar bilan amortizatsiya hajmi o`rtasidagi nisbat iqtisodiyot rivojlanish holatining ko`rsatkichi hisoblanadi. Quyidagi chizmada yalpi va sof investitsiyalar hamda amortizatsiya nisbati o`zgarishining o`suvchi, turg`un va qisqaruvchi iqtisodiyotlarga ta`sirini ko`rishimiz mumkin (1-chizma).
Chizmadan ko`rinadiki, yalpi investitsiyalar tarkibida sof investitsiyalar hajmining ahamiyatli darajada bo`lishi yil oxirida kapital hajmining o`sishiga hamda, pirovardida iqtisodiyotning o`sishiga olib keladi. Turg`un iqtisodiyot sharoitida esa yalpi investitsiyalar faqat amortizatsiya ajratmalari, ya`ni iste`mol qilingan kapitalni qoplash fondi hajmiga teng bo`lib, yil oxirida kapital miqdori o`zgarmay qoladi.
Yalpi investitsiyalarning iste`mol qilingan kapitalni qoplash fondi hajmidan ham oz bo`lishi yil oxirida kapital miqdorining qisqarishiga va buning oqibatida, iqtisodiyot ko`rsatkichlarining pasayib ketishiga olib keladi.
4. Jamg`arma va investitsiya o`rtasidagi nisbatni ta`minlash muammolari
Jamg`arma va investitsiya o`rtasidagi makroiqtisodiy muvozanatga erishish barqaror iqtisodiy o`sishning sharti hisoblanadi. Biroq, bu muvozanatga erishish doimo oson kechavermaydi. Bunga sabab investitsiya darajasi hamda jamg`arma darajasining boshqa-boshqa jarayon va holatlarga bog`liqligi hisoblanadi.
Investitsiya va jamg`arma o`rtasidagi muvozanatni ta`minlash borasida bir qator nazariy qarashlar farqlanadi. Bu borada eng avvalo klassik iqtisodchilarning qarashlarini ko`rib chiqamiz.
Klassik iqtisodchilar nuqtai nazaridagi eng markaziy holat – bu ular tomonidan foiz stavkasining ham investitsiyaning, ham jamg`armaning funktsiyasi sifatida qaralishi hisoblanadi (2-chizma).
Chizmadan ko`rinadiki, klassik modelni tuzishda tik o`q bo`yicha real foiz stavkasi, yotiq o`q bo`yicha esa jamg`arma va investitsiya hajmi ko`rsatkichlari joylashtirilgan. Investitsiya va foiz stavkasi o`rtasida teskari funktsional bog`liqlik mavjud: foiz stavkasi qanchalik yuqori bo`lsa, investitsiya hajmi shu qadar past bo`ladi va aksincha. Jamg`arma esa to`g`ri, o`suvchi funktsional bog`liqlikka ega, ya`ni foiz stavkasining yuqori bo`lishi jamg`arma darajasining ham yuqori bo`lishiga olib keladi. Iqtisodiyotdagi investitsiya va jamg`arma hajmlari o`rtasida muvozanat (e nuqta)ga erishish uchun foiz stavkasining r<sub>0</sub> darajasi ta`minlanishi lozim. Foiz stavkasi darajasining muvozanat darajasidan chetlanishi (r₁ – past va r₂ – yuqori bo`lgan holatlar) investitsiya va jamg`arma hajmi o`rtasidagi muvozanatning buzilishiga olib keladi. Foiz stavkasining r<sub>1</sub> darajasida investorlar uchun qulay narxlarning vujudga kelishi investitsion resurslarga bo`lgan talabni oshiradi, biroq bunday darajada jamg`arma uchun rag`bat pasayib ketadi. Natijada investitsion resurslar taqchilligi paydo bo`ladi. r<sub>2</sub> darajada esa barcha sub`ektlar uchun jamg`armaning nafliligi oshadi, biroq bunday foiz darajasida barcha investorlar ham o`z faoliyatining foydaliligini ta`minlay olmaydilar. Natijada jamg`armaning ahamiyatli qismi investitsiyalarga aylana olmaydi.