16-tema. Xalıq da’ramatları ha’m ma’mlekettin’ sotsiallıq siyasatı

16-tema. Xalıq da’ramatları ha’m ma’mlekettin’ sotsiallıq siyasatı

1. Xalıq da’ramatları, onın’ tu’rleri ha’m derekleri. Da’ramatlar ten’sizligi

2. Xalıqtın’ turmıs da’rejesi ha’m onın’ ko’rsetkishleri
3. Ma’mlekettin’ sotsiallıq siyasatı. O’zbekstanda sotsiallıq siyasattın’ tiykarg’ı bag’darları
Studenttiń:

• 
  tema boyinsha qoyilĝan awizsha sorawlarĝa (interaktiv formada) bergen juwabi hám aktivligin bahalaw;
  
• 
  alip atirĝan bilimi, u’yrenilip atirĝan oqiw materiallari hám waziypalarin worinlap baratirĝanliĝin dizimge aliw maqsetinde ju’rgizilip atirĝan konspektin tekseriw;
  
• 
  temalar boyinsha logikaliq baylanisqan u’y waziypalari hám tapsirmalariniń worinlanĝanliĝin tekseriw;
  
• 
  wo’z betinshe pikirlewge hámde analitikaliq qábiletti qáliplestiriwge xizmet yetetuĝin jazba jumis yamasa referatlardi qorĝaw;
  
• 
  testler aliw;
  
• 
  mashqalali jaĝday, máselelerdiń sheshimi hám prezentaciyani ámelge asiriw.
  

siz usi word formatinda juklep aliwińiz kerek.
jumisti tapsirĝanińiz ushin minnetdarman


Juwaplar:
1-Juwap. Bazar ekonomikası jag`dayında kapital, isbilermenlik qa`bileti, jer ha`m jumıs ku`shi sıyaqlı resurs iyeleri o`z resurslarının` o`ndiris faktorı sıpatında paydalanıwına qaray da`ramat aladı. Bazar ekonomikasına ta`n bolg`an bo`listiriw nızamına muwapıq materiallıq o`nimler ha`m xızmetler resurslardın` bergen aqırg`ı na`tiyjesine qaray olardın` iyeleri ortasında bo`listirildi.
Jumıs ku`shinin` iyesi xızmet haqı, kapital iyesi payda, aqsha iyesi protsent, aktsiya iyesi dividend, jer iyesi renta tu`rindegi da`ramatlardı aladı.
Bir sub`ekttin` o`zi bir waqıttın` o`zinde ha`r qıylı dereklerden da`ramat alıwı mu`mkin. Mısalı, jumıs ku`shi bir waqıttın` o`zinde xızmet haqı ha`m aktsiya iyesi bolsa dividend tu`rindegi sonday-aq qarızg`a aqsha qoyg`an bolsa protsent tu`rindegi da`ramatlardı aladı.
Da`ramatlar aqshalay tu`rde ha`m natural formada boladı. Xızmet haqı, payda, protsent, pensiya , stipendiya sıyaqlı da`ramatlar aqshalay tu`rde alınadı. Da`ramatlar xızmet haqı esabına zatlay formada da alınıwı mu`mkin. Sonday-aq u`y xojalıg`ında o`zlerinin` tutınıwı ushın islep shıg`arılg`an o`nimler de natural tu`rdegi da`ramatlar boladı. Kelip tu`siw deregine qaray da`ramatlar miynet penen alıng`an da`ramatlar (xızmet haqı, isbilermenlik payda h.t.b) ha`m mu`likten alınatug`ın da`ramat (renta, protsent, dividend) bolıp bo`linedi.
Bazar ekonomikası jag`dayında bo`listiriwdin` ekvivalentlik printsipi ha`reket etedi. Demek, ha`r kim o`zinin` ja`miyetlik o`ndiriske qosqan u`lesine qaray da`ramat alıwı tiyis. Biraq bazar qatnasıqları jag`dayında bo`listiriwdin` insanıylıq qag`ıydalarıda ha`reket etedi. Bul qag`ıydanın` tiykarında ja`miyettin` ja`rdemge mu`ta`j ag`zaların ma`mleket ta`repinen qorg`aw ila`jları jatadı. Bunday ila`jlar tiykarındaqa`liplesetug`ın da`ramatlar bazarg`a ta`n bolmag`an da`ramatlar bolıp, og`an ma`mleketlik byudjetten beriletug`ın ja`rdemler, napaqalar kiredi.
Da`ramatlardın` quramına keletug`ın bolsaq, bunda tiykarg`ı orındı xızmet haqı tu`rindegi da`ramat quraydı. Rawajlang`an ma`mleketlerde onın` u`lesine ja`mi da`ramatlardın` 70-80 protsenti tuwrı keledi. O`zbekstan jag`dayında bolsa bul ko`rsetkish a`dewir to`men. Respublika xalqının` aqsha da`ramatlarının` quramında xızmet haqıdan kelip tu`setug`ın da`ramatlardın` to`men bolıwı bir qatar sebeplerge baylanıslı. En` da`slep ol respublika xalqının` ko`pshilik bo`legin ja`miyetlik qorg`awg`a mu`ta`j bolg`anlardın` qurawı ha`m xalıqtın` ishinde ja`miyetlik paydalı miynet penen shug`ıllanıwshılardın` az bolıwı menen tu`sindiriledi. Respublikada miynet resurslarınan paydalanıw koeffitsienti ele de to`men. Awıl ha`m qala xalqının` da`ramatlarının` qa`liplesiwinde de o`zgeshelikler bar. Qala xalqının` da`ramatlar quramında miynet da`ramatları joqarı bolsa, awıl xalqında awıl xojalıq o`nimlerin satıwdan kelip tu`setug`ın da`ramatlar joqarı u`lesti quraydı.
Keyingi jıllarda isbilermenlik xızmetinin` rawajlanıwına baylanslı isbilermenlik paydası tu`rindegi da`ramatlarda ko`beyip barmaqta.
Ulıwma aytqanda, da`ramatlar quramı ha`m ondag`ı ha`r qıylı da`ramatlar salmag`ı ha`r bir eldin` ekonomikalıq rawajlanıw jag`dayına, xalqının` quramına ha`m ma`mlekettin` alıp barıp atırg`an ja`miyetlik siyasatına baylanıslı boladı.
Bazar ekonomikası jag`dayında nızamg`a qarsı kelmeytug`ın ha`r qıylı iskerlik tu`ri menen shug`ıllana otırıp da`ramat tabıw mu`mkin.
Rejeli ekonomikadag`ı sıyaqlı bul jerde da`ramatlardın` joqarı shegarası da belgilenbeydi. Bul bazar ekonomikası jag`dayında da`ramatlar ten`sizligin keltirip shıg`aradı. Da`ramatlar ten`sizliginin` kelip shıg`ıwı ta`biyiy jag`day bolıp, ol to`mendegi sebeplerge baylanıslı`
1. Ta`biyiy-biologiyalıq faktorlar yag`nıy adamlardın` tuwma qa`biletleri, ku`sh quwatı, aqılı, jumısqa uqıplılıg`ı ha`rqıylı bolıwı sebepli, olar ha`r tu`rli mug`dardag`ı da`ramatlardı aladı.
2. Sotsiallıq faktorlar.
Adamlardın` bilim alıw, ka`sip iyelew, ha`r qıylı xızmetlerden paydalanıw ha`m o`z qa`biletlerin iske qosıw imkaniyatlarına baylanıslı, da`ramatlarda kelip shıg`atug`ın o`zgeshelikler.
3. Ekonomikalıq faktorlar. Ekonomikadag`ı qa`wip-qa`ter, krizislik jag`daylar, jumıssızlıq da`rejesi h.t.b.
4. Da`ramatlardag`ı ten`sizlik sem ya strukturasına da baylanıslı. Mısalı, sem yada jumıs islewshiler ko`p bolıp, aqsha tappaytug`ınlar az bolsa, olardın` da`ramatları ko`p boladı.
Xalıqtın` da`ramatlarındag`ı parıqlardı jan basına tuwrı keletug`ın da`ramat summasına qaray anıqlawg`a boladı. Da`ramatlardag`ı kelip shıg`atug`ın bunday ten`sizlikler da`ramatı azlardı jaqsı islep aqsha tabıwg`a iytermelep turadı.