18-Mavzu. Mavzu: Yarim o'tkazgichli elektr apparatlarining xususiyatlarini ishlash prinsipi. Yarim utkazgichlarning tuzilishi va ishlash prinspini o’rganish

YaRIM O’TKAZGICHLAR, YaRIM O’TKAZGICHLI ELEMENTLAR VA TO’G’RILAGICHLAR.


YaRIM O’TKAZGICHLI DIOD

Bu asbobda bitta r-p o’tish mavjud bo’lib, uning r va p sohalaridan ulanish uchi chiqarilgan bo’ladi. Yarim o’tkazgichli diodning tuzilishi va volt-amper tavsifi 19.1 – rasmda keltirilgan. r-p o’tish hosil qiluvchi sohalarning birida, asosiy tok tashuvchi zarrachalarning kontsentratsiyasi ko’p bo’lib, u emmiter deb ataladi. Ikkinchisi esa baza deb ataladi.

19.1 – rasm. Yarim o’tkazgichli diodning tuzilishi (a) va uning volt-amper tavsifi (b)

Tavsifning to’g’ri r-p qismida tokning kuchlanishga bog’liqligi eksponentsial xarakterga ega. Volt-amper tavsifdan ko’rinib turibdiki, yarim o’tkazgichli diod ham nochiziqli elementlar qatoriga kiradi. Diodlardan o’zgaruvchan tok kuchlanishini o’zgarmas tok kuchlanishiga o’zgartirishda, ya’ni to’g’rilashda, avtonom invertorlarning kuch sxemalarining sun’iy kommutatsiya zanjirlarida va boshqa maqsadlarda ishlatilishi bilan bir qatorda signallarni detekterlash, modulyatsiyalash maqsadlarda ham ishlatiladi.

To’g’rilagich diodlar past chastotali kGts o’zgaruvchan toklarni to’g’rilashda ishlatiladi. Tayyorlanish texnologiyasiga ko’ra diodlar yassi va nuqtaviy bo’lishi mumkin. Yassi diodlarda r-p o’tishning yuzini belgilovchi o’lchamlar, uning qalinligiga nisbatan katta bo’ladi. Nuqtaviy diodlarda esa aksincha bo’ladi.
To’g’rilagich diodlar sifatida asosan yassi diodlar ishlatiladi. To’g’ri yo’nalishda o’tuvchi to’g’rilangan tok kuchi 1600 ampergacha, teskari yo’nalishda 1000 V gacha kuchlanishga mo’ljallangan diodlar ishlab chiqariladi. SHu sababli diodlarga issiqlikni sochuvchi radiatorlar kiydirilib montaj qilinadi.
Yuqori chastotali diodlar signallarni detektorlash, o’zgartirish, modulyatsiyalash kabi ishlarda qo’llaniladi. Bu ishlarni bajarishda diodning xususiy sig’imi muhim ahamiyatga ega. Bunday diodlarda sig’im kichik bo’lishi talab qilinganligi tufayli asosan nuqtaviy diodlar ishlatiladi. Hozirgi kunda ishchi chastotasi 1000 MGts gacha bo’lgan yuqori chastotali diodlar mavjud. Yuqori chastotali diodlar kichik tekari kuchlanishda va kichik toklar rejimida ishlaydi.
Impuls rejimida ishlaydigan diodlar elektr sxemalarda kalit vazifasini bajaradi. Bu rejimda asosan nuqtaviy va kichik yassi diodlar ishlatiladi. Diod ikki holatda bo’ladi: «ochiq» yoki «yopiq». Ochiq holda diod qarshiligi kam, yopiq holda katta bo’ladi.
Yarim o’tkazgichli kuchlanish stabilizatori (stabilitron, stabistor). Bu yarim o’tkazgichli diod zanjirga teskari r-p o’tish hosil bo’ladigan qilib ulanadi. Ish rejimi, diod tavsifining teskari yo’nalishda yorib (teshib) yotuvchi toko’tadigan qismiga to’g’ri keladi. Yorib o’tsh deyilganda, diodga teskari r-p o’tishga to’g’ri keladigan kuchlanish qo’yilib, uning ma’lum qiymatida teskari tokning keskin ortib ketishi tushuniladi. Diodda ko’chkili, tunnel, va issiqlik ta’sirida yorib o’tishlar kuzatilishi mumkin.
Yarim o’tkazgichda aralashma miqdori juda kichik bo’lganda, katta teskari kuchlanish ta’sirida bo’lgan elektronlar va kovaklar neytral yarim o’tkazgich atomining yana bitta kovalent bog’langan elektronini urib chiqarishi mumkin. Natijada zaryad tashuvchi zarrachalarning yangi jufti hosil bo’ladi. Yetarli miqdordagi teskari kuchlanishda bunday urib chiqarish ko’chkisimon ko’rinishda namoyon bo’ladi.
Tunnel orqali yorib o’tishda kuchli elektr maydon ta’sirida elektr sohalarining chegarasi siljiydi va chegara yaqinida kichik potentsial to’siqqa ega bo’lgan tuynuk ochiladi. Qarshiligi kichik yarim o’tkazgichlarda tunnel orqali tok o’tish, ko’chkisimon o’tish kuzatiladigan o’tish kuzatiladigan kuchlanishdan kichikroq kuchlanishlarda ro’y beradi. Qarshiligi katta bo’lgan yarim o’tkazgichlarda esa, aksincha.
Issiqlik ta’sirida yorib o’tishda r-p o’tish sohasi qizib, unda asosiy bo’lmagan tok tashuvchilarning ko’payishi va natijada teskari yo’nalishdagi tokning ortib ketishi kuzatiladi.
Ko’chkisimon va tunnel orqali yorib o’tishlar diodni ishdan chiqarmaydi. SHu sababli buo’tishlar elektron qurilmalarda qo’llaniladi. Issiqlik ta’sirida yorib o’tish esa, r-p o’tishni buzadi.
Stabilitronlar ko’chkisimon yorib o’tish hodisasiga asoslanib ishlaydi. Uning ishlash printsipi quyidagicha (19.2 – rasm): stabilitronga qo’yilgan teskari yo’nalishdagi kuchlanish orttirib borilsa, dioddan o’tadigan teskari tok miqdori juda kichik bo’lganligidan, sxemaning chiqishidagi kuchlanish ham ortib boradi.

19.2 – rasm. Stabilitronni tok manbaiga ulash sxemasi (a) va uning
chiqish tavsifi

Kuchlanish miqdori ko’chkisimon yorib o’tish miqdoriga yetganda, dioddan o’tayotgan tok keskin ortib ketadi (19.2b – rasm). CHiqish kuchlanishi esa bir oz kamayadi. Kirish kuchlanishining bundan keyingi ortishi stabilitron orqali o’tuvchi tokni oshirishga sarflanadi va chiqish kuchlanishi deyarli o’zgarmaydi (19.2b – rasm). Bu oraliqqa to’g’ri kelgan chiqish kuchlanishi, stabilitronning stabilizatsiyalash kuchlanishi deb yuritiladi.

Asosiy ko’rsatkichlariga stabilizatsiyalash kuchlanishi U_st, stabilizatsiyalash toki I_st, stabilizatsiyalash tokiga to’g’ri kelgan differentsial qarshiligi R_st kiradi. 19.3 – rasmda stabilitron, tunnel va aylantirilgan diodlarning sxematik belgilanishlari keltirilgan.

19.3 – rasm. Yarim o’tkazgichli stabilitron, tunnel va aylantirilgan diodlarning shartli belgilanish:
a – bir tomonlama o’tkazadigan, b – ikki tomonlama o’tkazadigan stabilitron; v – tunnel, g – aylantirilgan diodlar

Tunnel diodlar asosan ko’p aralashmali diodlardan yasaladi. Uning ishlash printsipi tunnel orqali yootb o’tish hodisaiga asoslangan. Tunnelli diodning volt-amper tavsifi 1.4 – rasmda keltirilgan.

19.4 – rasm. Tunnel diodning volt-amper tavsifi

Tavsifdan ko’rinib turibdiki, uning to’g’ri o’tishga mos kelgan qismida differentsial manfiy qiymatga ega bo’lgan soha mavjud. Manfiy qarshilik deyilganda kuchlanish ortishi bilan tok kuchi kamayishi tushuniladi. Bu xususiyatga ko’ra tunelli dioddan kuchaytirgich, generator va turli xil impuls rejimda ishlaydigan qurilmalarda foydalaniladi. Diod teskari yo’nalishdagi tokni yaxi o’tkazadi.

Aylantirilgan diodlar ham tunelli diodlarga o’xshash bo’lib, volt-amper tavifida, do’nglik va chuqurlik fazasidagi farq kichik bo’ladi (19.5 – rasm).

19.5 – rasm. Aylantirilgan diodning volt-amper tavsifi

Diodda aralashma kritik kontsentratsiyada olinib, teskari yo’nalishdagi o’tkazuvchanlik to’g’ri yo’nalishdagi o’tkazuvchanlikdan katta bo’ladi. Bunday diodlarning teskari yo’nalishdagi volt-amper tavsifi to’g’rilovchi diodlarnikiga o’xshash bo’ladi.

Varikap – bu yarim o’ikazgichli diod bo’lib, sig’im teskari yo’nalishdagi kuchlanishga bog’liq bo’ladi, Teskari kuchlanish oshishi bilan r-p o’tish sig’imining qiymati oshib boradi.
Varikaplar galliy arseniddan tayyorlanib, unda asosiy bo’lmagan zaryad tashuvchilar kontsentratsiyasi kam kam bo’ladi. Teskari yo’nalishdagi differentsial qarshiligi katta bo’ladi. 19.6 – rasmda varikaplarning shartli belgilanishlari keltirilgan.

19.6 – rasm. Varikaplarning shartli belgilanishlari:
a – varikap; b – bir katodli ikki (v) uch varikapli matritsa

Varikaplar kontur chastotsini avtomatie tazda sozlash ishlarida generator va geterodinlar chastotalarini o’zgartirishda ishlatiladi.

Signal chastotsini ko’paytiruvchi varikaplar varaktor deb ataladi. Asosiy ko’rsatkichlari: varikapning aslligi, stg’imini o’zgartirish koeffitsienti, umumiy sig’imi.
Fotodiodlar. Ayrim moddalarga yorug’lik tushganda, energiya modda atomlari tomondan yutilib, elektron – kovak juftini hosil qiladi. Bu moddadan yasalgan material uchlariiga kuchlanish berilsa, elektronlar bir tomonga, kovaklar ikkinchi tomonga harakat qiladi. Yorug’lik intensivligi oshishi bilan tok kuchi ham ortib boradi.
Fotoelektrik qurilmalarda yorug’lik ta’sirida kuchlanish hosil bo’ladi. Fotodiodlar – yorug’lik ta’sirida elektr tokini o’tkazuvchi qurilma sifatida ishlatiladi.
Yorug’lik diodlar – bu bir yoki bir necha r-p o’tishga ega bo’lgan diod bo’lib, undan tok o’tganda o’zidan yorug’lik chiqaradi. Bu diodda tok tashuvchi zarrachalar elektronlar va kovaklardan iborat bo’lsa-da, elektronlarning miqdori kovaklarga nisbatan ko’proq bo’ladi. Elektronlar p sohadan r-sohaga o’tish davomida, bir energetik sathdan ikkinchisiga o’tadi. Elektronlar r-sohada kovaklar bilan rekombinatsiyalanib o’zlarining ortiqcha energiyalarini yo’qotadi. Bu energiya nur sifatida namoyon bo’ladi. Tok ortishi bilan yorug’lik intensivligi ham ortadi. CHiqayotgan nur kengroq fazoga taqsimlanishi uchun diodning nur chiqayotgan sohasiga ixcham linza ham o’rnatiladi. Diod materialiga qarab undan chiqayotgan nurning rangi ham har xil bo’ladi.
Yorug’lik diodlari yorug’lik indikatorlari, optoelektron asboblarida nurlanish manbai, kinofototexnikada va avtomatik qurilmalarda keng qo’llanlishi bilan bir qatorda, hozirda energiya tejamkor yoritish vositalari sifatida ko’cha va uylarning va ko’cha yoritish lampalari sifatida hamda ko’cha reklama shchitlarida ham qo’llanilmoqda. Fotodiod va yorug’lik diodlarning shartli belgilanishi 19.7 – rasmda keltirilgan.

19.7 – rasm. Fotodiod va yorug’lik diodlarning shartli belgilanishlari:
a – fotodiod; b – fotodinistor; v – yorug’lik diodlari

Optoron asboblar. Bitta qurilma ichiga fotodiod va yorug’lik diodi joylashtirilgan asboblar optronlar deb ataladi (1.8 – rasm). Bunday asboblar signallarni bir blokdan ikkinchisiga o’tkazishda ishlatiladi.

19.8 – rasm. Optron asboblar