19-Mavzu: Xosmas integrallar. Integrallash sohasi chegaralanmagan xosmas integral

19-Mavzu: Xosmas integrallar. Integrallash sohasi chegaralanmagan xosmas integral.
[a;b] oraliqda berilgan f(x) funksiyaning aniq integrali tushunchasini kiritib batafsil o‘rgandik. Shuni ta’kidlab o‘tish kerakki, integralning bayonida oraliqning chekliligi va f(x) ning chegaralanganligi bevosita ishtirok etdi.
Endi avvalgi integral tushunchasini ma’lum ma’nolarda umumlashtirish imkoniyati bormikan degan savol tug‘uladi. Albatta, umumlashtirish shunday bo‘lishi kerakki, natijada Riman integralining asosiy xossalari o‘z kuchini saqlab qolsin. Ba’zi hollarda aniq integral tushunchasini cheksiz oraliqda aniqlangan funksiya yoki chegaralanmagan funksiya uchun umumlashtirishga to‘g‘ri keladi. Biz hozir ana shunday umumlashgan (yoki xosmas) integrallarni kiritamiz va o‘rganamiz.
Integrallash sohasi chegaralanmagan xosmas integral.
f(x) funksiya [a;+) cheksiz oraliqda aniqlangan bo‘lib, uning har qanday [a; t] chekli qismida integrallanuvchi bo‘lsin, ya’ni ixtiyoriy t (t>a) uchun ushbu

integral mavjud bo‘lsin. Bu integral berilgan f(x) funksiya uchun faqat t o‘zgaruvchining funksiyasi bo‘ladi:
.
1-ta’rif. Agar t+ da F(t) funksiyaning limiti mavjud bo‘lsa, bu limit f(x) funksiyaning [a;+) oraliqdagi xosmas integrali deyiladi va u kabi belgilanadi. Demak,
(1)
2-ta’rif. Agar t+ da F(t) funksiyaning limiti mavjud bo‘lib, u chekli bo‘lsa, (1) xosmas integral yaqinlashuvchi deyiladi, f(x) funksiya esa cheksiz [a;+) oraliqda integrallanuvchi funksiya deb ataladi.
Agar t+ da F(t) ning limiti cheksiz bo‘lsa yoki mavjud bo‘lmasa, (1) xosmas integral uzoqlashuvchi deyiladi.
1-misol. ,  , integralni yaqinlashishga tekshiring.
Yechish. Agar 1 bo‘lsa, u holda
,
Demak,

Agar =1 bo‘lsa, u holda
.
Demak, integral >1 da yaqinlashuvchi, 1 da uzoqlashuvchi ekan.
2-misol. , a>0 ni hisoblang.
Yechish.
= .
Funksiyaning oraliq bo‘yicha xosmas integrali ham yuqoridagi kabi ta’riflanadi.
f(x) funksiya da berilgan bo‘lib, bu oraliqning istalgan qismida integrallanuvchi, ya’ni

mavjud bo‘lsin.
3-ta’rif. Agar da (r) funksiyaning limiti mavjud bo‘lsa, bu limit f(x) funksiyaning oraliqdagi xosmas integrali deb ataladi va u kabi belgilanadi. Demak,
(2)
4-ta’rif. Agar da (r) funksiyaning limiti mavjud bo‘lib, u chekli bo‘lsa, (2) xosmas integral yaqinlashuvchi deyiladi, f(x) esa cheksiz oraliqda integrallanuvchi funksiya deb ataladi.
Agar da (r) ning limiti cheksiz bo‘lsa yoki mavjud bo‘lmasa, (2) integral uzoqlashuvchi deyiladi.
3-misol. ni yaqinlashishga tekshiring.
Yechish. Bu xosmas integral uzoqlashuvchi bo‘ladi, chunki da

funksiya limitga ega emas.
4-misol. ni yaqinlashishga tekshiring.
Yechish. .
Demak, integral yaqinlashuvchi va
.
Aytaylik, f(x) funksiya (-;+) da uzluksiz bo‘lsin. U holda biror c(-;+) uchun va integrallar yig‘indisi bu funksiyaning ikkala integrallash chegaralari ham cheksiz bo‘lgan xosmas integrali deyiladi va quyidagicha yoziladi: . Demak,
= +
va ta’rif bo‘yicha
= + (3)
deb qabul qilamiz.
Agar (3) dagi ikkala limit ham mavjud va chekli bo‘lsa, integral yaqinlashuvchi, aks holda uzoqlashuvchi deyiladi.
5-misol. integralni yaqinlashishga tekshiring.
Yechish. (3) formulada c=0 deb olamiz. U holda



Geometrik nuqtai nazardan yaqinlashuvchi (x)dx xosmas integral y=f(x)0 egri chiziq, x=a, y=0 to‘g‘ri chiziqlar bilan chegaralangan va Ox o‘qi yo‘nalishida cheksiz cho‘zilgan figuraning chekli S yuzaga ega ekanligini anglatadi (7-rasm). Shunga o‘xshash, va yaqinlashuvchi xosmas integrallarga ham geometrik talqin berish mumkin.

7-rasm
Foydalanilgan adabiyotlar

1. 
   Toshmetov O’., Turgunbayev R., Saydamatov E., Madirimov M. Matematik analiz I-qism. T.: “Extremum-Press”, 2015. -320-322 bb.
   
2. 
   Claudia Canuto, Anita Tabacco Mathematical analysis. I. Springer-Verlag. Italia, Milan. 2008.- 330-332p.
   
3. 
   Xudayberganov G., Vorisov A., Mansurov X., Shoimqulov B. Matematik analizdan ma’ruzalar. I T.:«Voris-nashriyot». 2010 y. b.