2- Ámeliy jumıs Zıyankeslerge qarsı gúres usılları hám quralların úyreniw

Eginniń rawajlanıw fazaları
Ekonomikalıq zıyan beriw shegarası
Shırınjalar (Sh.T.Xwjaev, A.Xakimov)	-ǵumshalaw dáwiri -gúllew dáwiri -miywelew dáwiri	-10-15% -30-40% -50-60%
Órmekshikene (Sh.T.Xwjaev, A.Xakimov)	-ǵumshalaw dáwiri -gúllew dáwiri -miywelew dáwiri	-5-7% -10% -20-25%
Shırınja, trips, órmekshikene birgelikte tarqalǵanda (Sh.T.Xwjaev, A.Xakimov)	-ǵumshalaw dáwiri -gúllew dáwiri -miywelew dáwiri	-4-5% 6-7% 10-12%
Íssıxana aqqanatı (Sh.T.Xwjaev, A.Xakimov)	ǵawashada -ǵumshalawǵa shekem -ǵumshalawdan keyin	-15-20% (1 ósimlikte 7-8 dana) -30-40% (1 ósimlikte 21-22 dana)
Ǵawasha aqqanatı (Sh.T.Xwjaev, A.Xakimov, Sh.Otaxonov)	ǵawashada -ǵumshalawdan keyin	15-16% ósimlik zıyanlanǵanda
Gúzlik hám úndew belgili sovkalar (Sh.T.Xwjaev, K.Durdiev)	ǵawashanıń nál dáwirinde	Hár m²ta 1,5-2 dana qurt (azıraq sora hám páshek bolsa) bolǵanda
Ǵawasha sovkası (Sh.T.Xwjaev)	ǵawasha ǵumshalawdan keyin 2-3 áwladları	100 túp ǵawashada ortasha 8-10 dana 1-3 jas qurtları bolǵanda
Jońıshqa qandalası (Sh.T.Xwjaev, O.Eshmatov, M.Toshpwlatov, 1989)	Jińishke talshıqlı paxta Orta talshıqlı paxta	Hár 100 túpte 150-200 dana Hár 100 túpte 80-120 dana qandala bolǵanda
Íssıxana, ǵawasha aqqanatı (Sh.T.Xwjaev, Sh,Otaxonov)	Pomidor gúllewge shekem Gúllewden keyin	25-30% 50-70%
Pomidordıń záń kenesi (Sh.T.Xwjaev, K.Mamatov)	Miywelew dáwirinde	5-10%
Fitonomus (N.Maxmudxwjaev)	Jońıshqa 1-orımǵa shekem	Hár m²ta 3-8 dana qońız yaki 1 paxalda ortasha 1 qurt bolǵanda
Ápiwayı uzın tumsıq qońızı	Qant láblebi nál dáwiri	Hár m²ta 0,2-0,3 dana qońız bolǵanda
Láblebiniń qubla uzın tumsıq qońızı	Qant láblebi nál dáwiri	Hár m²ta 2-3 dana qońız bolǵanda
Zıyanlı xasva	Biyday nayshalaw, gúllew, masaqlaw dáwiri	Hár m²ta 2-3 dana qońız bolǵanda Hár m²ta 5-10 dana qońız bolǵanda
Kúlreń dán sovkası	Biyday masaqlaw dáwiri	Hár 100 masaqta 20 dana qurt bolǵanda
Dán jujelicası	Masaqlı eginler Masaqlaw dáwiri	Hár m²ta 2-3 dana qurt bolǵanda
Dán shırınjaları	Masaqlı eginler Masaqlaw dáwiri	50% ke jetip, hár bir paxalǵa 5-10 dana shırınja bolǵanda
Shved shıbını h.t.b. shıbınlar	Dánli eginler Nál hám túplew dáwiri	Sachoktı hár 100 qaqqanda 30-50 dana shıbın túskende
Gúzlik sovka	Túrli egin nál dáwirinde	Hár m²ta 2-3 dana qurt bolǵanda
Shegirtkeler	Dánli egin ósiw dáwirinde	Hár m²ta 5-10 dana qurt bolǵanda
Salı nál shıbını	Salı egininde nál dáwiri	Hár m²ta 35-40 dana qurt bolǵanda
Salı mineri	Salı egininde nál- masaqlaw dáwiri	1 ósimlikte 1 lichinka bolǵanda
Kolorado qońızı	Kartoshkada nál-ósiw dáwirinde	qońızlır hám 2-5 dana qurtları bolǵanda, yaki 20-30% ke jetkende
Kapusta aq gúbelegi	Kapustanıń kachan oraw dáwiri	Hár ósimlikke 1-5 dana qurtları bolǵanda, yaki 20-30% ke jetkende
Kapusta kúyesi	Kapustanıń kachan oraw dáwiri	Hár ósimlikke 10-15 dana qurtları bolǵanda, yaki 20-30% ke jetkende
Kapusta shırınjası	Kapustanıń kachan oraw hám onnan keyingi dáwiri	Ósimlik japıraǵınıń 10-15% tinde top-top shırınja payda bolǵanda
Alma qurtı	Alma, almurt, ayva Báhár-jaz aylarında	Hár bir feromon tutqıshqa 1 shi áwladınıń 1 háptede 3-5 dana
Órmekshikene, miywe baǵlarında	Almada ósiw dáwirinde	Hár bir japıraqta ortasha 3-5 dana kene tuwrı kelse

Bul ilajdı ámelge asırıw ushın ózimizge kerekli bolǵan belgilerdi úyrenip shıǵıp, sol belgilerdiń shıǵarılıp atırǵan sortlarda payda bolıwın támiyinlew talap etiledi. Ǵawashada sorıwshı zıyankeslerden kenelerdiń keltiretuǵın zıyanlılıǵın kemeytiriwde onıń shanshıp sorıwǵa arnalǵan awız tútiksheleriniń uzınlıǵın esapqa alǵan halda shıǵarılıp atırǵan taza sortlarımızdıń japıraǵınıń sırtqı qabıǵınıń qalıńlıǵın awız tútiksheleriniń uzınlıǵınan qalıń etip hasıl etsek bunday ósimliklerdi keneler zıyanlay almaydı.

Usınday belgili dárejede áhmiyetke iye bolǵan sortlardı shıǵarıw awıl xojalıǵı eginlerinen sort shıǵarıwda aldımızǵa qoyılǵan talaplardıń biri esaplanadı. Bul boyınsha ǵawashanıń vilt keselligine shıdamlı sortlardı shıǵarıwdaǵı qoyılatuǵın máselelerdi hám bul boyınsha islenetuǵın jumıslardı qarap óteyik. Vilt keselligin ósimliklerdiń kletkalarındaǵı (ósimliklerdegi azıqlıq tasıwshı oraylıq tútikshelerdegi kletkalarda) fiziologiyalıq processlerdiń buzılıwınan kelip shıǵatuǵınlıǵın bilemiz. Bunda usı orındaǵı ósimlik kletkaları menen azıqlanatuǵın vilt keselligin shaqırıwshı verticelezum hám fuzarium zamarrıqları ósimliklerdiń kletkaları menen azıqlanıp, olardı tolıq isten shıǵaradı hátteki nabıt etedi. Bunda ósimlik kletkalarınıń shıdamlılıǵın asırıw ushın ondaǵı osmotik basımdı kúsheytiw yaki kesellik shaqırıwshı zammarıqlarǵa keri tásir etetuǵın arnawlı zatlardıń jumıs islew qásiyeti kúsheytiledi. Bul process kletkalarǵa tuwrıdan-tuwrı tásir etiw arqalı ámelge asırıladı. Nátiyjede vilt keselligin shaqırıwshı zammarıqlardıń usı óimlikler denesinde bolıwına qaramastan aktiv rawajlanıwına múmkinshilik bolmaydı. Bunday sortlar usı kesellik tásirine shıdamlı sortlar dep atalıp, zammarıqlar tarqalǵan orınlarda egilgende kesellenbeytuǵınlıǵı belgili.
Bulardan tısqarı eginlerdiń zıyanlı faktorlarǵa shıdamlılıǵın asırıw jolları olardı usı faktorlarǵa áste úyretip barıw menen ámelge asırıladı. Bunda faktorlardıń eń passiv háreket etetuǵın fazası menen ósimliklerdi ósip-rawajlandırıp baradı. Tolıq úyrenilgennen keyin ósimliktegi qarsılıq kúshlerinen tómen halda olardıń aktivliligin asırılıp barıladı hám bul joqarı shegine jetkende ósimliklerdegi qarsılıq kúshi olardı tolıq dárejede jeńetuǵın halǵa alıp kelinedi. Bunday jollar menen shıǵarılǵan taza sortlar usınday faktorlarǵa shıdamlı esaplanıp, ósimliklerdiń zıyanlı faktorlarına qarsı ótkeriletuǵın gúres ilajlarınan esaplanadı.
Bunday orınlarda qoyılǵan talaplarǵa tolıq juwap beretuǵın, egilgende sırttan bolatuǵın ózleri ushın stress faktorlarǵa qarsılıq kórsetip sol agroklimat jaǵdayında jaqsı ósip, rawajlanatuǵın ósimliklerdiń taza formaları rayonlasqan sortları dep ataladı.
Rayonlasqan sortlardıń zıyanlı faktorlarǵa qarsı integraciyalıq gúres ótkeriwdegi róli joqarı dárejede. Sebebi hárqanday unamsız faktorlarǵa qarsılıǵı joqarı bolǵan sortlardı ekkende zıyanlı faktorlar tárepinen keltiriletuǵın zıyanlılıq dárejesi biraz tómen bolıp, agrotexnikalıq ilajlar óz waqtında ótkerilgende keltiriletuǵın zıyanlılıq dárejesi kemeyip, kelesi gúres ilajların ótkeriw zárúrligi bolmaydı. Sonlıqtanda integraciyalıq gúres ilajları sistemasın qollanǵanda birinshi ret egilip atırǵan ósimlik sortlarınıń kórsetilgen faktorlarǵa shıdamlılıq dárejesi esapqa alınadı. Usı kórsetkishlerin esaplap kelesi gúres ilajların ótkeriw tártipleri, múddetleri hám usılları belgilenedi.