2- tayanch –harakat sistemasi
Yüklə 286,34 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
aylanish deyiladi. Masalan, miya qutisining ba’zi bir suyaklari ana shunday
rivojlanadi. Ba’zi suyaklar tog‘ay hujayralaridan rivojlanadi, bunga ikkilamchi suyakka aylanish deyiladi. Masalan, uzun naysimon suyaklar diafizi tog‘ay ustligi tagidagi tog‘ay hujayralaridan rivojlana boshlaydi. Bunda suyak osteoblast hujayralari hisobiga o‘sib boradi. Bunday tipdagi suyakka aylanish perexondral
Suyak o‘sishi vaqtida ichki qismining yemirilishi hisobiga ko‘mik (qizil ilik) qismi shakllanadi. Uzun naysimon suyaklar epifizdagi tog‘ay qatlami tagida hosil bo‘lgan yangi suyak hujayralari hisobiga o‘sa boradi. Yangi tug‘ilgan bola skeletidagi suyaklar yupqa, egiluvchan bo‘lib, ba’zi suyaklarda tog‘aylar, biriktiruvchn to‘qimalar bo‘ladi. Bola o‘sa borishi bilan suyaklar yuqorida aytilgan yo‘nalishda eniga va bo‘yiga o‘sib, shakllana boradi. Masalan, katta boldir suyagining diafizida suyakka aylanish nuqtasi embrion 2 oyligida, yuqorigi epifieida esa tug‘ilgandan so‘ng, pastki epifizida 2 yoshligida hosil bo‘ladi. Bular o‘sa borib, 16-17 yoshda katta boldir suyagi shakllanadi. Yosh bolalar suyagining tarkibida katta odamlarnikiga nisbatan organik moddalar ko‘p bo‘ladi. Bolaning yoshi ortishi bilan suyak tarkibidagi, turli tuzlar miqdori ortib boradi, ayniqsa, kalsiy, fosforli tuzlar ko‘p to‘plana boradi. Yosh ulg‘ayishi bilan, aksincha, mineral tuzlar miqdori ortib boradi. Suyakning tuzilishi, ximiyaviy tarkibi o‘zgarishi bilan fizik xossalari ham o‘zgaradi. 7-10 yoshgacha naysimon suyaklarning ilik qismi sekin o‘sadi. Yosh qancha kichik bo‘lsa, suyak ustligi suyakka shuncha zich yopishgan bo‘ladi. Katta odamlarda esa u bir oz ajralib turadi. Bolalarda suyak ustligk tagida osteotsit hujayralari hosil bo‘lib, shular hisobiga suyak eniga o‘sib boradi. Suyaklar turli mexanikaviy ta’sir natijasida sinadi. Ular yopiq va ochiq sinishi mumkin. Suyak singan yoki chiqqan vaqtda vrach kelguncha bemorni qo‘zg‘atmasdan, chiqqan yoki singan joyni harakatsiz qilib, shina taxtacha yordamida bog‘lab qo‘yish kerak. Suyaklarning birikishi. Skelet suyaklari o‘zaro hap xil usulda birikadi. Bu birikishni, asosan, 2 gruppaga: oraliqsiz — uzluksiz birikish, ya’ni sinartroz va oraliqli birikish, ya’ni diartrozga bo‘lish mumkin. Sinartroz birikish qo‘proq umurtqali hayvonlarda, diartroz birikish odamda, yuksak darajada tuzilgan hayvonlarda uchraydi. harakatchan bo‘g‘imlar bilan suyaklarning birikishi tarixiy taraqqiyot natijasida kelib chiqqan. Suyaklarning bir-biri bilan suyak modda yordamida birikishi sinastoz, tog‘ay yordamida birikishi sinxondroz, biriktiruvchi to‘qima yordamida birikishi sindesmoz deyiladi. Suyaklar muskul yordamida birikishi ham mumkin. Suyakli birikish butunlay harakatsiz bo‘lib, bir suyak ikkinchi suyakka suyak modda yordamida birikadi. Masalan, chanoq va dumg‘aza suyaklari ana shunday birikkan. Skeletning ba’zi suyaklari, masalan, umurtqa pog‘onasidagi umurtqalar tanasi va qovurg‘alar to‘sh suyagiga uzluksiz tog‘ay yordamida birikadi. Bilak, tirsak suyaklari, katta va kichik boldir suyaklari o‘zaro biriktiruvchi parda yordamida birikadi. Kurak suyagi ko‘krak qafasi suyaklariga muskul yordamida birikadi. Odam skeletidagi ko‘p suyaklar oraliq bo‘g‘imlar hosil qilib birikadi. Bo‘g‘imda asosiy hisoblangan bo‘g‘im xaltachasi, birikish yuzasi va bo‘shliq bo‘ladi. Bo‘g‘im yuzasi gialin tog‘ay bilan qoplangan bo‘lib, bu tog‘ay nerv va qon tomirlari bilan ta’minlangan. Bo‘g‘im xaltachasi suyak usti pardasining bo‘g‘im atrofida kengayishidan hosil bo‘ladi. U 2 qavatdan: tashqi pishiq fibroz va ichki yumshoq sinoviy qavatdan tuzilgan bo‘ladi. Sinoviy qavatda oqsil, yog‘ tomchilari va turli tuzlarni o‘zida saqlagan sinoviy bo‘g‘im moyi ishlab chiqariladi. Bu suyuqlik harakat vaqtida bo‘g‘imlar yuzasini moylab, sirg‘anishni yengillashtiradi. Bo‘g‘imlarning ichi bo‘sh bo‘lib, unda manfiy bosim saqlanadi, ya’ni havo bo‘lmaydi. Bu bosim bo‘g‘imlarning pishiqligini ta’minlovchi faktorlardan biridir. Ba’zi bo‘g‘imlar bo‘shlig‘ida pay (bog‘lag‘ich)lar, yaltiroq tog‘aylar va muskul paylari bo‘ladi. Bo‘g‘imlarning tashqi yuzasida ko‘p miqdorda pishiq bog‘lag‘ich, muskul va paylar bo‘lib, ular bo‘g‘imning mustahkamligini ta’minlaydi Bo‘g‘imning turlari va ulardagi harakatlar. Bo‘g‘im yuzasining tuzilishiga qarab, bo‘g‘imlar sharsimon, ellipssimon, egarsimon, silindrsimon, g‘altaksimon bo‘ladi. Bo‘g‘imlar shakliga va funksiyasiga ko‘ra, 1, 2, 3 o‘qli bo‘lishi mumkin. Bir o‘qli bo‘g‘imlarga silindrsimon, g‘altaksimon bo‘g‘imlar kiradi. Silindrsimon bo‘g‘im bilak - tirsak suyaklarining ikki uchida bo‘lib, unda ichkariga va tashqariga burish harakati bo‘ladi. o‘altaksimon bo‘g‘im falangalar orasida, yelka - tirsak suyaklari orasida bo‘lib, bu bug‘imlarda bukish-yozish harakatlari bo‘ladi. Ikki o‘qli bo‘g‘imlarga ellipssimon (atlant - ensa, bilak, qo‘l panjasi bo‘g‘imlari), egarsimon (qo‘l panjasidagi bosh barmoqning kaft suyagi orasidagi) bo‘g‘imlar misol bo‘la oladi. Atlant - ensa bo‘g‘imida frontal o‘q, atrofida bu- kish-yozish, sagital o‘q atrofida chapga yoki ungga og‘ish harakatlari bo‘ladi. Bilak - qo‘l panjasi bo‘g‘imida bukish-yozish va uzoqlashtirish – yaqinlashtirish, qo‘l panjasidagi bosh barmoqni kaft suyagi orasidagi bo‘g‘imdan uzoqlashtirish- yaqinlashtirish va qarama-qarshi qo‘yish harakatlari bo‘ladi. Uch o‘qli bo‘g‘imlarga sharsimon, yelka bo‘g‘imi, yong‘oqsimon, tos-son bo‘g‘imi kiradi. Bu bo‘g‘imlarda frontal o‘q atrofida bukish-yozish, sagital o‘q atrofida uzoqlashtirish, vertikal o‘q atrofida ichkariga va tashqariga burish harakatlari bo‘ladi. Bularning yig‘indisidan aylanma harakat, masalan, yelka bug‘imidagi harakatlar hosil bo‘ladi. Tekis bo‘g‘imlarda siljish harakatlari juda kam, bularga tovon suyaklaridagi ba’zi birikishlar misol bo‘ladi (4-rasm). Bo‘g‘imlarning yuqorida aytilgandek, xilma-xil bo‘lib, turli harakatlar bajarishi bir necha ming yillar davomida odam mehnat qurollari bilan ishlashi tufayli kelib chiqqan. Bo‘g‘imning pishiqligi bo‘g‘im bo‘shlig‘idagi manfiy bosim, bo‘g‘im atrofidagi bo‘g‘im xaltachasi, bog‘lag‘ichlar va muskullarga bog‘liq bo‘ladi. Bo‘g‘imlarning chiqishi shu bo‘g‘imning tuzilishi va mustahkamligiga bog‘liq. Noto‘g‘ri harakatlar vaqtida tazyiq ostida shikastlanishda bo‘g‘im yuzalari bir-biridan uzoqlashadi, ya’ni bo‘g‘im chiqadi. Bo‘g‘im chiqqanda qattiq og‘riq seziladi. harakatlar qiyinlashadi. Bunday vaqtda chiqqan joyni harakatsiz qilib bog‘lab, tezlik bilan vrachga murojaat etish kerak. Odam skeleti asosan 3 gruppaga: gavda skeleti, qo‘l-oyoq, skeleti va kalla skeletiga bo‘lib o‘rganiladi. Yüklə 286,34 Kb. Dostları ilə paylaş:
|