2. Adabiyot — yuksak ma’naviyat asosi

Mavzu: San’at, adabiyot va ma’naviyat.
Reja:
1. San’atning kelib chiqishi va taraqqiyoti

2. Adabiyot — yuksak ma’naviyat asosi

San’at – estetik faoliyatning o’ziga xos turi, sehrli ma’naviy ko’zgu. Sehri shundaki, san’at asarini idrok etayotgan odam unda ham shu asarni yaratgan inson dunyosini, ham o’z dunyosini qadriyatlar prizmasi orqali ko’radi; o’zining qandayligini va qayerdaligini, yutuqlarini va nuqsonlarini, aqlni va hissiyotlarni aniqlashtirib oladi. Uning estetik mohiyati makon va zamondagi voqelik vositasida go’zallik, ulug’vorlik, fojiaviylik, kulgilik, xunuklik, tubanlik va boshqa estetik xususiyatlarni in’ikos ettirishi hamda ularni baholashi bilan belgilanadi. San’at qadriyatlarning qadrlanishini va qadrsizlangan qadriyatlarni ko’rsatib beradi, bir odam yoki bir nechaodam timsolida odam bilan olamning yaxlit, umumlashgan qiyofasini yaratadi, ularning uyg’unligini ta’minlaydi. U kishini yashashga o’rgatadi, go’zallikka da’vat etadi, ma’naviy yuksaltiradi. Shu sababli insoniyat tarixida san’atsiz yashab o’tilgan birorta ham davr yo’q.
Faylasuf-nafosatshunoslar o’rtasida san’atning kelib chiqishi muhim muammolardan bo’lib kelgan. San’atning kelib chiqishi deganda ko’pchilik g’orlarning tosh davrlariga ibtidoiy davrlarda chizilgan ov manzalari va ov hayvonlarining tasvirini nazarda tutadi. Vaholanki, gap bu yerda san’atning qanday paydo bo’lganligi emas, balki nimadan paydo bo’lganligi to’g’risida borishi kerak. Ba’zilar uni taqliddan, bosh: erotik hissiyotlardan, kimlardir o’yindan, kimdir mehnatdan kelib chiqqan deb hisoblaydilar . Bunday nazariyalar va konsepsiyalar anchagina, lekin ular orasidagi ikkitasining tarafdorlari ko’pchilikni tashkil etadi. Ularda biri –insonni hayvonlik darajasidan odamlik pog’onasiga ko’targan narsa mehnat, san’at ham mehnatdan, insonning olamni o’zgartirishga bo’lgan ehtiyojidan kelib chiqqan, san’at faqat ijtimoiy hodisa degan moddiyatchilar ilgari surgan qarash. Ikkinchisi- san’at insonga berilgan ilohiy zavqning, ma’naviy olamning o’yin orqali namoyon bo’lishi, degan ma’naviyatchilar nazariyasi. Biz ana shu ikkinchi qarash tarafdorimiz Buning sababi shuki, mehnat, qanchalik qadrlamaylik, qanchalik sharaflamaylik, u- majburiyat bilan bog’liq, maqsadga yo’naltirilgan ijtimoiy hodisa, o’yin esa har qanday majburuyatdan yiroq, maqsadga muvofiqlik bilan shartlanadigan individual-ijtimoiy hodisa. Demak, mehnat-zaruriyat, o’yin- erkinlik. Inson mohiyatan erkin va erkinlikka intilib yashaydigan mavjudod sifatida o’z erkinligini eng avvalo o’yinda namoyon qiladi. O’yinsiz insonning yashashi mukin emas, u siz inson hayoti jahannam. Bu o’rinda yana bir bor Shillerning mashhur fikrini keltirish o’rinli: “Inson faqat tom ma’noda inson bo’lgandagina o’ynaydi va o’ynayotgan paytdagina to’liq insonga aylanadi”.
Shuni aytish kerakki, hayvonot olamidagi o’yinning insoniyat jamiyatidagi o’yindan farqi bor.. Insonning o’yini esa, ma’naviy hodisa, to’g’rirog’i, ijtimoiylashgan ma’naviyat, u eng avvalo estetik ehtiyojni qondirishga qaratilgan. O’yinning inson hayotidagi barcha sohalarda ishtirok etishini, uning rang – barangligi, qamrovligi, universalligini va erkinlik bilan bog’liqligini o’zbek tilidagi “ o’yini o’zagidan yasalgan so’zlarining ko’pma’noliligidan ham ko’rishimiz mumkin. Shu o’zakdan yasalgan so’z va iboralardan bir nechasini keltiramiz: shaxmat o’yini; so’z o’yini; “ siyosatchining” o’yini, aktyor o’yini; “ o’rtaga chiqib o’ynab ketdi”, “yuragi o’ynab ketdi”, “ko’zi o’ynab ketdi”, “dorbozlar yaxshi o’yin ko’rsatadi”, “ Salim kechagi to’yda toza o’yin ko’rsatdi” va h.k
Prezident Islom Karimov «Adabiyotga e’tibor – ma’naviyatga, kelajakka e’tibor» asarida shunday ta’kidlaydi: «Bir so‘z bilan aytganda, xalqimiz adabiyotni muqaddas va ulug‘ bir dargoh deb biladi. Ana shunday bahoning o‘zi el-yurtimiz hayotida bu soha namoyandalariga, ularning haqqoniy so‘zi, chuqur ma’noli asarlariga ishonch, hurmat-e’tibor va ehtirom azaldan yuksak darajaga ko‘tarilganini yaqqol ko‘rsatib turibdi».
Quvonarlisi shundaki, Yurtboshimizning 2016 yil 13 maydagi “Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universitetini tashkil etish to‘g‘risida”gi Farmoni ayni paytda, adabiyotning xalqimiz va jamiyatimizning ravnaq topishi, ma’naviy rivoji mustaqilligimizni mustahkamlash, qalbni ruhan poklanishdagi roli va o‘rni naqadar ahamiyatli ekanligidan dalolat berishi bilan bir qatorda adabiyotga — ma’naviyatga e’tiborning yana bir timsoli, bu sohada boshlangan tub islohotlarning davomi bo‘ldi. Mazkur farmon yangi tashkil etilayotgan universitetning eng muhim vazifalari sirasiga: “….ilmiy, badiiy va boshqa sohalardagi adabiyotlarni o‘zbek tilidan ingliz va boshqa xorijiy tillarga, shuningdek, jahon tillaridan ona tilimizga yuksak sifat va mahorat bilan tarjima qiladigan tarjimonlar tayyorlash;
talaba yoshlarni, o‘zbek tili va adabiyotining boy imkoniyatlaridan foydalangan holda, Vatanga muhabbat va sadoqat, umumbashariy qadriyatlarga hurmat ruhida, keng dunyoqarashga ega bo‘lgan va mustaqil fikrlaydigan, ma’naviy yetuk insonlar etib tarbiyalash;” lozimligi kirishi qayd qilindi.
Darvoqe, ijodkor olam va odam haqida avvalgidan farqli o‘laroq, sog‘lom fikrlash, ya’ni adabiyot nuqtai nazaridan ko‘proq bilishga intiladi. Natijada olamni, odamni, ularning tuyg‘ularini turlicha ifodalaydigan badiiy asarlar yaratish — bugunning dolzarb vazifasiga aylandi. Istiqlol adabiyotida tasvirlanayotgan inson o‘zining bashariyat, Vatan, el-yurt oldidagi mas’uliyatini chuqur his etgan holda namoyon bo‘lmoqda. Demak, xalq hayotidagi istiqbolli davr adabiyoti yuqori bosqichga ko‘tarildi, uning mazmun va shakli yangilandi hamda boyidi.
Yangilanayotgan adabiyot, o‘z navbatida demokratik jamiyatning mustahkamlanishida qudratli qurol vazifasini o‘taydi. Shuning uchun ham Yurtboshimiz o‘zining yana bir qimmatli «Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch» deb nomlangan asarida: «Shu maqsadda mustaqillikning dastlabki kunlaridan boshlab yurtimizda amalga oshirilayotgan keng ko‘lamli ishlarning amaliy natijasi o‘laroq, adabiyot va san’at, madaniyat, matbuot sohasi mafkuraviy tazyiqdan butunlay xalos bo‘lganini qayd etish joiz. Har qanday ijod namunasi, badiiy asar sinfiy bo‘lishi va qandaydir g‘oyaga, kommunistik mafkura manfaatlariga xizmat qilishi kerak, degan qarashlar bugun o‘tmishga aylandi. Erkin ijod uchun, milliy qadriyatlarimiz va boy ma’naviyatimizni, xalqimiz tarixini, uning bugungi sermazmun hayotini to‘laqonli va haqqoniy aks ettirish uchun zarur sharoitlar yaratildi», — deb ta’kidlagan edi.
Istiqlol adabiyoti mavzu nuqtai nazaridan ham, badiiy tasvir tamoyillari jihatidan ham ilgarigi qoliplarga sig‘maydigan, tabiiy ravishda rivojlanayotgan yangi estetik hodisadir. U odamlarga yo‘l ko‘rsatishni zimmasiga olmaydi, o‘quvchiga aql o‘rgatmaydi, hayotiy muallimlikni da’vo qilmaydi, balki badiiy tasvirning nozikligi, ifodalarning favquloddaligi, obrazlarning kutilmaganligi bilan o‘quvchida axloqiy adab, ma’naviy poklanish munosabatlarini uyg‘otadi. Bu adabiyotning jozibasi zohir (tashqi, oshkor)da emas, botin (ichkari, yashirin, sirli)da bo‘lib, badiiy matn zamiriga joylangan bo‘ladi. 
Ta’kidlash joizki, o‘zbek milliy adabiyoti chinakamiga rang-barangdir. Uning bag‘rida turli-tuman ijodiy tajribalar kechadi, ijodiy yo‘nalish va oqimlar kesishadi va shu orqali cheksiz olam bag‘rida kechayotgan insonning murakkab dunyosi kashf etiladi. Adabiyot inson istiqboli, ruhan poklanishida ijobiy ta’sir etishiga Prezident Islom Karimovning: «Hech shubhasiz, ziyolilarning ilg‘or qismi bo‘lmish badiiy adabiyot vakillarining xalqimiz qalbini, uning oliy maqsadlari, bugungi hayoti, taqdiri va kelajagini yaqindan biladigan insonlar sifatida jamiyatimizdagi o‘rni va ta’siri beqiyosdir». 
Shuning uchun ham har bir huquqni muhofaza qiluvchi organlar xodimi badiiy adabiyotni ko‘plab mutolaa qilishlari, ularda yuksak ma’naviy kamolot tamoyillari shakllanishi ayni muddaodir, deb o‘ylaymiz. Chunki, kitobxonlik qalb-shuurini, ayniqsa adabiyot orqali nafaqat badiiy, balki ilm-fan adabiyotlari, sohalar bo‘yicha esa yuridik adabiyotlar orqali kasb mahoratni egallashda ehtiyoj va tushunchalarimizni kengaytiradi, kitob odamga o‘zining “meni” hududidan tashqariga chiqishga nihoyatda katta yordam beradi. Faxr va g‘urur bilan AQShning Gellap instituti tomonidan 2015 yilda o‘tkazilgan so‘rovnoma natijalariga ko‘ra, dunyodagi 141 ta davlat orasidan O‘zbekistonning «Qonuniy tartiblarga itoat qilish indeksi» bo‘yicha 2-o‘rinni egallashida adabiyotning ham ta’sirchan roli borligini qayd etamiz. 
Adabiyot milliydir, u har bir xalq madaniyatining tarkibiy qismi hisoblanadi. Xalqning tarixiy hayoti hamda ruhiyatidagi xususiyatlar adabiyotning milliyligi mazmunini tashkil etadi va o‘ziga xos milliy shaklni yuzaga keltiradi. Milliy shaklning yuzaga kelishida adabiyot tomonidan uzoq davr mobaynida yig‘ilgan tajriba va an’analarning ham ahamiyati katta bo‘ladi. Shu bois «Insonni, uning ma’naviy olamini kashf etadigan yana bir qudratli vosita borki, u ham bo‘lsa, so‘z san’ati, badiiy adabiyotdir. Adabiyotning insonshunoslik deb, shoir va yozuvchilarning esa inson ruhining muhandislari, deb ta’riflanishi bejiz emas, albatta», — deb qayd qilgan edi Yurtboshimiz «Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch» asarida.
Adabiyot tarixi – milliy xalq tarixiga murojaat qilsak, miloddan avvalgi V asrda momomiz fors podshohi Kir II ni harbiy mahorat bilan mag‘lubiyatga uchratdi. Shiroq bobomiz vatanparvar cho‘pon o‘z ona Vatani hurligi va mustaqilligi uchun jonini fido qildi. Ushbu qahramonliklar xalq xotirasida rivoyat va afsonalar tarzida shakllandi. Yunon tarixchisi Polienning «Harbiy hiylalar» asarida mazkur rivoyatlarning tarixiy haqiqat ekanligi qayd etilgan. 
Xalqimizning ming asrga tatigulik xalq og‘zaki ijodi namunalari – «Alpomish», «Go‘ro‘g‘li» dostonlari kabi qahramonlik, jasoratni tarannum etuvchi eposlar o‘quvchining, yosh avlodning badiiy tafakkurini o‘stirishga, ma’naviy dunyoqarashining boyishiga, Vatanga bo‘lgan muhabbati va faxrlanish hissini yanada oshirishga xizmat qiladi. Chunonchi, mamlakatimiz yoshlari uchun xalq og‘zaki ijodi mardlik va jasorat namunalarini shakllantirishda katta turtki bo‘ladi. Ularning ona Vatanga bo‘lgan sadoqat ramzi yanada kuchayadi, uning tinch va osoyishta faoliyat ko‘rsatishini ta’minlash uchun, kerak bo‘lsa jonini fido qilishga — To‘maris, Shiroq, Temur Malik, Jaloliddin Manguberdi, Amir Temir kabi milliy qahramonlarimizdan namuna oladi, hamisha sergak va ogoh bo‘ladi.
Ta’bir joizki, adabiyot — bu fan, ilm olami demakdir. Alloma Abu Nasr Forobiyning «She’r san’ati…» kitobida mufassal tarzda adabiyotning ilmiy salohiyati bayon qilingan. Unda she’riy asarning yaratilish tabiati, ijodkor shaxsi va mahorat muammolari, so‘z qadri xususida fikr yuritiladi. XI asrda yashagan adabiyotshunos Abdulqodir Jurjoniyning «Asror ul-balog‘a fi-ilmi bayon» («Bayon ilmida balog‘at sirlari») asarida so‘z san’atidagi shakl va mazmun masalasiga alohida urg‘u berilsa, XIII asrda yashagan qomusiy olim Qays Roziyning «Kitob ul-mo‘’jam fi-maoyiri ash’or il-ajam» («Ajam she’riyati me’yorlari qomusi») kitobida nazariy masalalar — aruz tizimi, poetik san’atlar, she’riy janrlar tahlil etilgan.
Adabiyotning yuksak ma’naviy boyligini shoirlar sultoni Alisher Navoiy ijodisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Ya’ni turkiy o‘zbek tilidagi benazir nazmiy misralari bilan inson va insonparvarlikni ulug‘lashga, uning ruhiy olamini yuksaltirishga xizmat qilganligini ko‘ramiz. Alisher Navoiy ma’naviy merosi, qalb-shuuriga aylangan ijodi huquq-targ‘ibot xodimlarini rostgo‘y, adolatli, sabr-toqatli, xalqning tashvishi va dardiga darmon bo‘lishga chaqiradi. Bunday fazilatlarga ega bo‘lgan Vatanimiz himoyachilari xalqning ishonchiga kiradi, insonparvarlik g‘oyalarini puxta egallaydi.
Mustaqilligimiz tufayli dunyodagi eng qadim madaniyat o‘choqlaridan biri bo‘lmish yurtimizda yaratilgan jamiki adabiy-estetik boyliklarga xolis nuqtai nazar bilan qarash va baho berish imkoniyati paydo bo‘ldi. Natijada ijodkorlar so‘z san’atimiz tarixida e’tiborga loyiq, neki asar bo‘lsa, barchasini chuqur o‘rganishdek mas’uliyatli yumushga kirishdilar. «Avesto»dek teran va murakkab diniy-ma’rifiy yodgorlik qaytadan tiklandi, xalqimizning milliy mulkiga aylandi. Shuning uchun Prezidentimiz «Vatanimizning bosqichma-bosqich va barqaror rivojlanishini ta’minlash bizning oliy maqsadimiz», deb nomlangan asarida adabiyot vakillarining faoliyatiga yuksak baho berib, quyidagi fikrga e’tiborimizni qaratadi: «Shaxsan men shoir va adiblarni doimo jamiyatning oldingi saflarida yuradigan, hayotni kuzatib, odamlarning yuragida, dunyoqarashida bo‘layotgan o‘zgarishlarni hammadan oldin sezib, ularni ta’sirchan obrazlar, yorqin badiiy bo‘yoqlar orqali mahorat bilan yoritib bera oladigan, el-yurt uchun kuyinib yashaydigan fidoyi insonlar, deb bilaman».
Adabiyot — bu nafaqat bir millat, balki jahon minbari bo‘lib, uning jahon ahli uchun ochiqligi hamda mamlakatlar, xalqlar va buyuk ijodkorlarning o‘zaro hamkorligini, hamfikrligini ta’minlovchi omildir. Shu o‘rinda O‘zbekiston xalq shoiri Muhammad Yusufning quyidagi she’rini keltirib o‘tishni o‘rinli deb bilamiz:
Men dunyoni nima qildim,
O‘zing yorug‘ jahonim.
O‘zim hoqon,
O‘zim sulton,
Sen taxti Sulaymonim.
Yolg‘izim,
Yagonam deymi,
Topingan koshonam deymi,
O‘zing mening ulug‘lardan
Ulug‘imsan Vatanim. 
Jahon ayvonida ulug‘lardan ulug‘ O‘zbekistonimizning shonli milliy adabiyoti va uning tarixiga bag‘ishlov emasmi? Xuddi shunday. Yurtboshimiz Islom Karimov «Ona yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajagi yo‘lida xizmat qilish — eng oliy saodatdir» deb nomlangan tarixiy ahamiyati cheksiz asarida o‘tmishga, ota-bobolarimiz, momolarimizning aziz ruhi va duolari tufayli ham «Siz, azizlarning duosi bilan ana shunday buyuk baxtga, tolega sazovor bo‘lyapmiz, Vatanimiz yanada ravnaq topmoqda, dunyodagi eng rivojlangan davlatlar qatoriga chiqyapmiz, deb yaxshilik, ezgulik, xayrli va savob ishlar haqida suhbat quramiz» deb qayd qiladilar. 
Darvoqe, umuman, huquqni muhofaza qilish idoralari xodimlari ma’naviyatini yuksaltirish uchun birinchi navbatda ularning dunyoqarashini zamon talablariga adabiyotning ma’naviy-axloqiy ta’sirida moslashtirish zarur. Adabiyot barcha ommaviy axborot vositalari, teatr, kino, musiqa, rassomlik va haykaltaroshlik san’atigacha, bir so‘z bilan aytganda, insonning qalbi va tafakkuriga bevosita ta’sir o‘tkazadigan barcha sohalardagi faoliyat, bu — xalqning ma’naviy ehtiyojlari, zamon talablari asosida yanada kuchaytirishimiz, yangi bosqichga ko‘tarish dolzarb vazifa bo‘lib qolmoqda. Shu bois Yurtboshimizning quyidagi: «Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch» asarida «Barchamizga ayon bo‘lishi kerakki, qaerdaki beparvolik va loqaydlik hukm sursa, eng dolzarb masalalar o‘zibo‘larchilikka tashlab qo‘yilsa, o‘sha yerda ma’naviyat eng ojiz va zaif nuqtaga aylanadi. Va aksincha, qaerda hushyorlik va jonkuyarlik, yuksak aql-idrok va tafakkur hukmron bo‘lsa, o‘sha yerda ma’naviyat qudratli kuchga aylanadi». — degan ta’kidi barchamizga dasturilamal bo‘lishi kerak. Demak, har bir fuqaro ham ma’nan, ham jismonan qudratli kuch sifatida namoyon bo‘lar ekan, davlatimiz tinch va osoyishta hamda ochiq fuqarolik jamiyatiga aylana borishi – pirovard maqsadimiz bo‘lib qolaveradi.


Foydalanilgan adabiyotlar:


1.Karimov.I.A Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch asari
2.https;// lex.uz
3.https; // lex.uz