2. Biogenetik nazariya vakillari. Sobiq Sovet psixologiyasida shaxs rivojlanishi nazariyalari

SOBIQ SOVET PSIXOLOGIYASI SHAXS NAZARIYALARI

Reja:

1. Jahon psixologiyasi fanida shaxsning kamoloti, uning rivojlanishi to’g’risida xilma-xil nazariyalar.

2. Biogenetik nazariya vakillari.

3. Sobiq Sovet psixologiyasida shaxs rivojlanishi nazariyalari

Jahon psixologiyasi fanida shaxsning kamoloti, uning rivojlanishi to’g’risida xilma-xil nazariyalar yaratilgan bo’lib, tadqiqotchilar inson shaxsini o’rganishda turlicha pozisiyada turadilar va muammo moshiyatini yoritishda o’ziga xos yondashishga egadirlar. Mazkur nazariyalar qatoriga biogenetik, sosiogenetik, psixogenetik, kognitivistik, psixoanalistik, bixevioristik kabilarni kiritish mumkin. quyida sanab o’tilgan nazariyalar va ularning ayrim namoyandalari tomonidan shaxsni rivojlantirishning prinsiplari to’g’risidagi qarashlariga to’xtalib o’tamiz.

Biogenetik nazariyaning negizida insonning biologik yetilishi bosh omil sifatida qabul qilingan bo’lib, qolgan jarayonlarning taraqqiyoti ixtiyoriy xususiyat kasb etib, ular bilan o’zaro shunchaki aloqa tan olinadi, xolos. Mazkur nazariyaga binoan, taraqqiyotning bosh maqsadi - biologik determinantlariga (aniqlovchilariga) qaratiladi va ularning moshiyatidan sosial-psixologik xususiyatlar keltirilib chiqariladi.
Taraqqiyot jarayonining o’zi, dastavval biologik yetilishning universal bosqichi sifatida harshlanadi va talqin qilinadi.
Biogenetik qonunni F.Myuller va E.Gekkellar kashf qilishgan. Biogenetik qonuniyat organning taraqqiyoti nazariyasini tashviqot qilganda hamda antidarvinchilarga qarshi kurashda muayyan darajada tarixiy rol o’ynagan. Biroq organning individual va tarixiy taraqqiyoti munosabatlarini tushuntirishda qo’pol xatolarga yo’l qo’ygan. Jumladan, biogenetik qonunga ko’ra, shaxs psixologiyasining individual taraqqiyoti (ontogenez) butun insoniyat tarixiy taraqqiyotining (filogenez) asosiy bosqichlarini qisqacha takrorlaydi, degan g’oya yotadi.
Nemis psixologi V.Shternning fikricha, chaqaloq (yangi tug’ilgan bola) shali u odam emas, balki faqat sut emizuvchi shayvondir, u olti oylikdan oshgach, psixik taraqqiyoti jishatidan faqat maymunlar darajasiga tenglashadi, ikki yoshida esa oddiy odam sholiga keladi, besh yoshlarda ibtidoiy poda holatidagi odamlar darajasiga yetadi, maktab davridan boshlab ibtidoiy davrni boshidan kechiradi, kichik maktab yoshida o’rta asr kishilar ongiga va nishoyat yetukli davrdagina (16-18 yoshlarda) u Hozirgi zamon kishilarining madaniy darajasiga erishadi.
Biogenetik nazariyaning yirik namoyandalaridan biri bo’lmish amerikalik psixolog S.Xoll psixologik taraqqiyotning bosh qonuni deb "rekapitulyasiya qonuni" ni (filogenezni qisqacha takrorlashni) shisoblaydi. Uning fikricha, ontogenezdagi individual taraqqiyot filogenezning muhim bosqichlarini takrorlaydi. Olimning talqiniga binoan, go’daklik shayvonlarga xos taraqqiyot pallasini qaytarishdan boshqa narsa emas. Bolalik davri esa qadimgi odamlarning asosiy mashg’uloti bo’lgan ovchilik va baliqchilik davriga aynan mos keladi. 8-12 yosh oralig’ida o’sish davri o’smiroldi yoshidan iborat bo’lib, yovvoyilikning oxiri va sivilizasiyaning boshlanishidagi kamolot cho’qqisiga hamoshangdir. o’spirinlik esa jinsiy yetilishdan (12-13) boshlanib to etuklik davri kirib kelgunga qadar (22-25 yoshgacha) davom etib, u romantizmga ekvivalentdir. S.Xollning talqiniga qaraganda, bu davrlar "bo’ron va tazyiqlar", ichki va tashqi nizolar (konflikt) dan iborat bo’lib, ularning kechishi davomida odamda "individuallik tuyg’u" si vujudga keladi. Shaxsni rivojlanishining ushbu nazariyasi o’z davrida bir talay tanqidiy mulohazalar manbai vazifasini o’tadi, chunki inson zotidagi rivojlanish bosqichlari filogenezni aynan takrorlamaydi va takrorlashi ham mumkin emas.
Biogenetik konsepsiyaning boshqa bir turi nemis "konstitusion psixologiyasi" (insonning tana tuzilishiga asoslagan nazariya) namoyandalari tomonidan ishlab chiqilgan. E.Krechmer shaxs (psixologiyasi) tipologiyasi negiziga bir qancha biologik omillarni (masalan, tana tuzilishining tipi va boshqalarni) kiritib, insonning jismoniy tipi bilan o’sishining xususiyati o’rtasida uzviy bog’liqlik mavjud, deb taxmin qiladi. E.Krechmer odamlarni ikkita katta guruhga ajratadi va uning bir boshqa sikloid toifasiga xos (tez qo’zg’aluvchi, shis-tuyg’usi o’ta barqaror), ikkinchi uchida esa shizoid toifasiga (odamovi, munosabatga qiyin kirishuvchi, shis-tuyg’usi cheklangan) xos odamlar turishini aytadi. Bu taxminini u shaxs rivojlanishi davriga ko’chirishga harakat qiladi, natijada o’smirlarda sikloid xususiyatlari, (o’ta qo’zg’aluvchanlik, tajovuzkorlik, affektiv tabiatlilik, ilk o’spirinlarda esa shizoidlik xususiyatlari bo’ladi, deya xulosa chiqaradi. Lekin insonda biologik hartlangan sifatlar hamisha yetakchi va shal qiluvchi rol o’ynay olmaydi, chunki shaxsning individual-tipologik xususiyatlari bir-biriga aynan mos tushmaydi.
Biogenetik nazariyaning namoyandalari amerikalik psixologlar A.Gezell va S.Xoll taraqqiyotning biologik modeliga chamalab ish ko’radilar, bu jarayonda muvozanat, integrasiya va yangilanish sikllari o’zaro o’rin almashinib turadi, degan xulosaga keladilar.
Psixologiyada psixogenetik yondashish ham mavjud bo’lib, u biogenetik, sosiogenetik omillarning qimmatini kamsitmaydi, balki psixik jarayonlar taraqqiyotining birinchi darajali ahamiyatga ega deb shisoblaydi. Ushbu yondashishning uchta mustaqil yo’nalishga ajratib tashlil qilish mumkin, chunki ularning har biri o’z moshiyati, mashsuli va jarayon sifatida kechishi bilan o’zaro tafovutlanadi.
Psixikaning irrasional (aqliy bilish jarayonlaridan tashqari) tarkibiy qismlari bo’lmish emosiya, mayl va shu kabilar yordamida shaxs xulqini tashlil qiluvchi nazariya psixodinamika deyiladi. Mazkur nazariyaning yirik namoyondalaridan biri - bu amerikalik psixolog E.Eriksondir. U shaxs rivojini 8 ta davrga ajratadi va ularning har qaysisi o’ziga xos betakror xususiyatga egadir.
E.Shpranger "o’spirinlik davri psixologiyasi" degan asarida qizlarning 13 yoshdan 19 yoshgacha, yigitlarning esa 14 yoshdan 22 yoshgacha kiritishni tavsiya
qiladi. Ushbu yosh davrida yuz beradigan asosiy o’zgarishlar E.Shpranger bo’yicha:
a) shaxsiy "Men" ni kashf qilish,
b) refleksiyaning o’sishi,
v) o’zining individualligini anglash (tushunish) va shaxsiy xususiyatlarini e'tirof qilish,
g) shayotiy ezgu rejalarining paydo bo’lishi,
d) o’z shaxsiy turmushini anglagan holda qurish ustanovkasi va hokazo. Uning fikricha, 14-17 yoshlarda vujudga keladigan inqirozning moshiyati ularga kattalarning bolalarcha munosabatidan qutulish tuyg’usini tug’ilishidan iboratdir.
17-21 yoshlarning yana bir xususiyati - o’zining tengqurlari va jamoatchilik qurshovidan "uzilish inqirozi" va tansholik tuyg’usining paydo bo’lishidir. Bu holatni tarixiy hartlanganlik hart-haroitlar va omillar vujudga keltiradi.
E.Shpranger, K.Byuler, A.Maslou va boshqalar personologik nazariyaning yirik namoyandalari bo’lib shisoblanadilar.
Kognitivistik yo’nalishning asoschilari qatoriga J.Piaje, Dj. Kelli va boshqalarni kiritish mumkin.
J.Piaje intellekt nazariyasi ikkita muhim jishatga ajratilgan bo’lib, u intellekt funksiyalari va intellektning davrlari ta'limotini o’z ichiga qamrab oladi. Intellektning asosiy funksiyalari qatoriga uyushqoqlik (tartiblilik) va adaptasiya (moslashish,ko’nikish) dan iborat bo’lib, intellektning funksional invariantligi deb yuritiladi.
Muallif shaxsda intellekt rivojlanishining quyidagi bosqichlarga ajratadi:
1) sensomotor intellekti (tug’ilishdan to 2 yoshgacha),
2) operasiyalardan ilgarigi tafakkur davri (2 yoshdan to 7 yoshgacha),
3) konkret operasiyalar davri (7-8 yoshdan 11-12 yoshgacha),
4) formal (rasmiy) operasiyalar davri.
J.Piajening g’oyalarini davom ettirgan psixologlarning bir guruhini kognitiv-genetik nazariyaga biriktirish mumkin. Bu yo’nalishning namoyandalari qatoriga L.Kolberg, D.Bromley, Dj.Birrer, A.Vallon, G.Grimm va boshqalar kiradi.
Fransuz psixologi A.Vallon nuqtai nazaricha, shaxsning rivojlanishi quyidagi bosqichlarga ajratiladi:
1) shomilaning ona qornidagi davri,
2) impulsiv harakat davri - tug’ilgandan to 6 oylikgacha,
3) emosional (shis-tuyg’u) davri - 6 oylikdan to 1 yoshgacha,
4) sensomotor (idrok bilan harakatning uyg’unlashuvi) davri - 1 yoshdan to 3 yoshgacha,
5) personalizm (shaxsga aylanish) davri - 3 yoshdan to 5 yoshgacha,
6) farqlash davri - 6 yoshdan to 11 yoshgacha,
7) jinsiy yetilish va o’spirinlik davri - 12 yoshdan to 18 yoshgacha.
Yana bir fransiyalik yirik psixolog Zazzo o’z vatanidagi ta'lim va tarbiya tizimining tamoyillaridan kelib chiqqan holda, mazkur muammoga boshqacharoq yondashib va uni o’ziga xos talqin qilib, insonning ulg’ayib borishini quyidagi bosqichlarga ajratishni tavsiya qiladi:
1. Birinchi bosqich - bolaning tug’ilganidan 3 yoshigacha.
2. Ikkinchi bosqich - 3 yoshidan 6 yoshigacha.
3. Uchinchi bosqich - 6 yoshidan 9 yoshigacha.
4. To’rtinchi bosqich - 9 yoshidan 12 yoshigacha.
5. Beshinchi bosqich - 12 yoshidan to 15 yoshigacha.
6. Oltinchi bosqich - 15 yoshidan 18 yoshigacha.
Sobiq Sovet psixologiyasida shaxsning rivojlanishi muammosi L.S.Vigotskiy, P.P.Blonskiy, S.L.Rubinshteyn, A.N.Leontev, B.G.Ananev, L.I.Bojovich singari yirik psixologlarning asarlarida o’z aksini topa boshlagan. Keyinchalik ushbu masala bilan shug’ullanuvchilar safi kengayib bordi. Xuddi shu
boisdan shaxsning tuzilishi, ilmiy manbai, rivojlanishning o’ziga xosligi bo’yicha yondashuvda, muayyan darajada tafovutga ega. Hozirgi davrda shaxsning rivojlanishi yuzasidan mulohaza yuritilganda olimlarning ilmiy qarashlarini muayyan guruhga ajratish va undan so’ng ularning moshiyatini ochish maqsadga muvofiq. Bizningcha, ontogenezda shaxs taraqqiyotini bir necha bosqichlarga ajratish va ularning har biriga aloshida ilmiy psixologik ta'rif berish nuqtai nazaridan yondashish quyidagi nazariya va yo’nalishlarni tashkil qiladi. Jumladan, rivojlanishdagi inqirozga binoan (L.S.Vigotskiy), motivasion yondashish (L.I.Bojovich), faoliyatga ko’ra munosabat (D.B.Elkonin), shaxsning ijtimoiylashuvi xususiyatiga e'tiboran (A.V.Petrovskiy), shaxsni tutgan pozisiyasini shisobga olib (D.I.Feldshteyn) va hokazo.
L.S.Vigotskiy jahon psixologlari shaxsning tuzilishi va rivojlanishiga oid nazariyalarni tanqidiy tashlil qilib, kamolotni vujudga keltiruvchi ruhiy yangilanishlardan kelib chiqqan holda jarayonni quyidagi bosqichlarga ajratadi.
1. Chaqaloqlik davri inqirozi (krizisi).
2. Go’daklik davri - 2 oydan 1 yoshgacha. Bir yaharlik inqiroz.
3. Ilk bolalik davri - 1 yoshdan 3 yoshgacha. 3 yaharlik inqiroz.
4. Maktabgacha yoshdagi davr - 3 yoshdan 7 yoshgacha. ? yaharlik inqiroz.
5. Maktab yoshi davri - 8 yoshdan 12 yoshgacha. 13 yaharlik inqiroz.
6. Pubertat (jinsiy yetilish) davri - 14 yoshdan 18 yoshgacha. 17 yaharlik inqiroz.
L.S.Vigotskiy o’z asarlarida rivojlanishning har bir davrining o’ziga xos xususiyatlariga chuqur ilmiy ta'rif bera olgan. Tadqiqotchi shaxsning rivojlanishida eng muhim ruhiy yangilanishlar yuzasidan ham ilmiy, ham amaliy ahamiyat kasb etuvchi mulohazalar bildirgan. Biroq uning fikrlari ichida o’ta munozarali, bashsbob o’rinlar talaygina. Hozirgi zamon psixologiya fanida L.S.Vigotskiyning shaxsning rivojlanishi nazariyasi ilmiy, tarixiy, ijtimoiy ahamiyat kasb etadi, taraqqiyotni keltirib chiqaruvchi inqirozlarning roli to’g’risidagi mulohazalari va olg’a surgan

Sezgi
Psixologiya fanida shunday ilmiy dalillar mavjudki, mabodo inson axborotlarning shaxobchasidan mashrum bo’lsa, u sholda u uyqu sholatiga sho’nqiydi. Masalan, tasodifan teri-tuyush sezgilari patologiyaga uchrasa unda odam (ko’pincha vaqtincha, muvaqqat) ko’rish, eshitish, shid sezishdan mashrum bo’lishi mumkin. Mabodo axborotlar tuzatish shaxobchasi ilk bolalik yoshi davrida buzidsa, kar yoki ko’r bo’lib qolsa, u taqdirda uning aqliy rivojlanishida keskin to’xtalish (vaqtincha orqada qolish) yuzaga keladi. Agarda bola maxsus usul yoki uslubga o’rgatilsa tabiiy ravishda mavjud kamchiliklarning o’rnini to’ldirib bo’lmaydi.
Sezgini bunday tarzda tushuntirilishiga nisbatan shar xil munosabatlar psixologiya tarixida mavjud bo’lib ularning shech qaysisi asosiy manba ekanligiga shubsha bilan qarashga moyildirlar. Shozir ularning ayrimlariga qisqacha to’xtalib o’tamiz va shaqiqiy moshiyatini ochib berishga intilamiz.
Nemis faylasufi Xristian Volf "Rasional psixologiya" (1732 yil) va "Emperik psixologiya" (1734 yil) kitoblarida: ongning ichki sholati, aqliy fikr yuritishga qobiliyatlilik tabiiy moddiy asos zamiridan kelib chiqib, tashqi olamdan kelib tushadigan axborotlar shaxobchasiga, ya'ni sezgi kanaliga, shech qanday boqliq ematushuntirishga sharakat qildi. Sezgilarga mana bunday yondashish nazariyotchisi "fanga rasionalizm" tushunchasi bilan birga kirib keldi. X. Volf va uning tarafdorlari psixik jarayonlar (sezgi, idrok, xotira va boshqalar) murakkab ijtimoiy - tarixiy taraqqiyot mashsuli emas, degan qoyani ilgari surdilar. Shuning bilan birga "Ong", "Aql" tarixiy evolyusiya natijasi emas deb, inson psixikasiga o’zgacha yondashib, uni izoshlab berish mushkul bo’lgan "birlamchi" xususiyat ekanligini tushuntirishga intildilar.
Mazkur nazariyaga asoslangan psixologlar insonning sezgilari uning tashqi olam bilan boqlab turuvchi birdan-bir shaxobcha ekanligini inkor qilishgacha borib yetdilar va voqeilikni mana bunday tarzda izoshlashga sharakat qildilar: go’yoki sezgilar insonni tashqi olamdan ajratib turadilar, ular atrof-mushit o’rtasidagi bartaraf qilib bo’omaydigan devor shisoblanadilar. Berkli, Yum, I. Myuller, Gelmgols singari olimlar sezgi organlarining "spesifik energiyasi" nazariyasini ishlab chiqdilar Bu qoyaning asoschisi sifatida Iogann Myuller qat'iy pozisiyada turib, uni butun vujudi bilan shimoya qilishga intildi. Ushbu nazariyaga binoan, shar qaysi sezgi a'zosi xoshz quloq, xosh til, xosh teri bo’lishidan qat'iy nazar, tashqi dunyoning ta'sirini aks ettirmaydi, atrof mushitda bo’lib turgan real, yaqqol jarayonlar yuzasidan axborotlar berishga qobil emas, faqat u tashqi ta'sirdan shaxsiy jarayonlarning qo’zqatuvchisidan turtki oladi, xolos. Mazkur nazariyaga ko’ra, shar bir sezgi a'zolari o’zining "spesifik energiyasi"ga ega, shar qanday ta'sirddan qo’zqaladi. Masalan, ko’zni bosib, unga elektr toki bilan ta'sir qilib ko’rilsa, unda yoruqlik sezgisi shosil qilinadi; quloqqa elektr qo’zqatuvchisi bilan ta'sir o’tkazilsa, u sholda tovush sezgisi vujudga keladi.
Idrok
Shozirgi zamon psixologiya fanining nazariy muammolari qatoriga insonni inson tomonidan idroq qilish masalasini kiritish mumkin. Ilmiy manbalarning tashliliga ko’ra, insonning ba'zi psixologik xususiyatlari, fazilatlari uning yuz alomatlari va tana a'zolarining turli sharakatlari yordamida aniqlanadi. Insoning tashqi qiyofasining tuzilishi bo’yicha shaxs xarakteri xususiyatlari va uning fazilatlariga oid ishonchli fikr bildirish o’zining uzoq tarixiga ega bo’lsada, lekin muammoning ilmiy negizi, uning mexanizmi shozirgi davrdagina tadqiq qilina boshlandi. Jashon psixologlari asarlarini tashlil qilish va shaxsiy kuzatishlarimiz natijalari inson tomonidan faoliyat maqsadini ro’yobga chiqarish rejasini va modelini yaratishda ifodalanuvchi antisipasiya (latincha anticipatio, ya'ni oldindan sezish, payqash, oldindan idrok qilish, shodisa moshiyatini ochishdagi topqirligi) bir necha bosqichlardan iborat ekanligidan dalolat bermoqda.
Shozirgi zamon jashon psixologlari antisipasiyani besh darajaga ajratib o’rganmoqdalar, chunonchi anglashidmas subsensor (lotincha "sub" osti va "sensis"- sezish so’zlaridan tuzilgan bo’lib, idrok qilishning ongosti sholatini anglatiladi), sensomotor (loticha "sensis" sezish "motor"sharakat degan ma'nono bildirib, nozik sharakatlarni sezish demakdir), perseptiv (lotincha " perceptio"drok degan ma'no anglatadi), tasavvur, bashorat (bashorat) qilish kabilar.
Antisipasiyaning subsensor darajasining ifodalanishi inson gavdasining o’zgarishida, uning ideomotor (ixtiyorsiz sharakat) jarayonida, tashqi ta'sirga tezkor javob qaytarishida o’z aksini topadi. Gavdaning mujassamlashuvi va sharakat barqarorligi insonning ixtiyoriy sa'y- sharaktga tayyorgarlik ko’rish uchun mushim zamin ta'minlaydi.
Antisipasiyaning sensomotor bosqichi sharakatdagi jismlarni o’zaro taqqoslashda, murakkab sharakatlarni muvofiqlashtirishda, tezkor sharaktning mushitdagi vaqt va fazoviy o’zgarishlar mutanosibligini uzluksiz ravishda idora qilib turishda namoyon bo’ladi.
Perseptiv bosqichda idrok qilish xotira jarayonlari bilan uo’qunlashib ketadi. Buning natijasida o’tmish tajribalariga asoslanib kelajakda vaqt va fazoviy o’zgarishlar yuz berishi eshtimoli chuqur tashdlil qilinadi, uning orazlari yaqqollashtiriladi.