2. Korxonaning ustav kapitalining tarkibi. Qo’shilgan kapital bilan bog’liq muomalalar. Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar

3. Qo’shilgan kapital bilan bog’liq muomalalar.
Korxonalar o’z faoliyatini amalga oshirish jarayonida qo’shimcha kapital vujudga keladi. Qo’shimcha kapital aksiyadorlik jamiyatlari, xorijiy firmalar va qo’shma korxonalarda shakllantiriladi.
Korxonada qo’shilgan kapital quyidagi operatsiyalar natijasida vujudga kelishi mumkin:
a) emissiya daromadni yuzaga keltiruvchi nominal qiymatdan yuqori bahoda aksiyalar birlamchi sotilishida;
b) kursdagi farqni keltirib chiqaruvchi xorijiy investitsiyali korxonalar ustav kapitalini shakllantirish paytida.
Emissiya daromadi deb aksiyadorlik jamiyatlarida chiqarilgan aksiyalarning nominal qiymatidan yuqori bahoda sotilishi natijasida olingan daromadga aytiladi. Emissiya daromadi aksiyalarni sotish jarayonida vujudga keladi. Demak, emissiya daromadi faqat aksiyadorlik jamiyatlarida o’z aksiyalarini birlamchi sotilishi natijasida olinadi. Boshqa korxonalarda emissiya daromadi olinmaydi. Хorijiy investitsiyali korxonalar-qo’shma korxonalar va 100 % chet el kapitali asosida tashkil qilingan xorijiy firmalar ustav kapitalini shakllantirish jarayonida vujudga keladigan kursdagi farqlarni qo’shimcha kapital sifatida tan oladi.
Ustav kapitalini shakllantirish uchun berilgan valuta va valuta qimmatliklari, ustav kapitaliga ulushlarni kiritish sanasidagi O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining kursi bo’yicha baholanadi. Valuta va valuta qimmatliklarini va boshqa mulklarni baholash ro’yxatdan o’tkazish sanasidagi ta’sis hujjatlarida belgilangan baholardan farq qilishi mumkin. Bunda vujudga keladigan kurs farqlari 8420-«Ustav kapitalini shakllantirishda kurs farqi» schyotida hisobga olinadi. Baholardagi ijobiy kurs farqlari 8420-«Ustav kapitalini shakllantirishda kurs farqi» schyotining kreditida, salbiy kurs farqlari esa mazkur schyotning debetida aks ettiriladi. Kurs farqlarini bu tartibda hisobdan chiqarilishi ta’sis hujjatlarida oldindan kelishilgan, ustav kapitalidagi ta’sischilar ulushining o’zgarmasligiga imkon beradi.
Ustav kapitalini shakllantirish jarayonida vujudga keladigan kursdagi farqlar qo’shma korxonalar va boshqa xorijiy investitsiyali korxonalarda amalga oshiriladi.
Qo’shimcha kapitalga oid ma’lumotlarni «Хususiy kapital to’’risidagi hisobot»da aks ettirish uchun quyidagi ko’rsatkichlar belgilangan:
qimmatli qog’ozlar emissiya;
xususiy kapital shakllanishining boshqa manbalari;
yil oxiridagi qoldiq;
xususiy kapitalning ko’payishi (+), yoki kamayishi (-).
Aksiyadorlik jamiyatlari qaroriga muvofiq qimmatli qog’ozlarni emissiya qiladi, ya’ni chiqaradi va ularni aksionerlar o’rtasida joylashtiradi. Aksiyalarni nominal qiymatidan yuqori qiymatda sotish natijasida vujudga kelgan qiymatni 020-satrda, ya’ni qimmatli qog’ozlar emissiyasi ko’rsatkichida aks ettiriladi. Ushbu ko’rsatkichni to’ldirishdan oldin uning to’g’riligiga ishonch hosil qilish lozim. Buning uchun 8410-«Emissiya daromadi», 4610-«Тa’sischilarni ustav kapitaliga badallar bo’yicha qarzlari» va 5110-«Hisob-kitob» schyoti ma’lumotlari o’zaro tekshirilishi lozim. Ularning to’g’riligiga ishonch hosil qilingandan so’ng 8410-«Emissiya daromadi» schyotining kredit qoldig’idagi summa «Хususiy kapital to’g’risidagi hisobot»ning «Qimmatli qog’ozlar emissiyasi» ko’rsatkichining «Qo’shilgan kapital» ustuni (020-satr)ga yozib qo’yiladi.
Ustav kapitalini shakllantirishda paydo bo’lgan valuta kursi farqlari (040-satrda) buxgalteriya hisobida 8420-«Ustav kapitalini shakllantirish chog’ida valuta kurslaridagi farq» hisobvarag’ida aks ettiriladigan, ta’sis hujjatlarini ro’yxatdan o’tkazish sanasida va mablag’lar ustav sarmoyasiga haqiqatda kiritilgan sanada Markaziy bank kurslari o’rtasida yuzaga keladigan, korxonaning ustav sarmoyasini shakllantirish chog’ida hisobot davri uchun kurslardagi farq aks ettiriladi. Ushbu ko’rsatkichni to’ldirishdan oldin buxgalteriya hisobi schyotlari ma’lumotlari, shuningdek, ustav kapitalining ro’yxatdan o’tgan va to’langan vaqtdagi chet el valutasining kursi hamda ular o’rtasidagi farq summalar tekshirilishi lozim. Shundan so’ng ushbu ma’lumotlar hisobotning «qo’shimcha kapital» ustuniga yozib qo’yiladi.
Hisobotning «Хususiy kapital shakllanishining boshqa manbalari» ko’rsatkichi (100-satr)da qo’shimcha kapitalni shakllantirish uchun yo’naltirilgan boshqa mablag’lar ko’rsatiladi.
Yuqorida ta’kidlanganidek, «Yil oxiridagi qoldiq (110-satr) va xususiy kapitalning ko’payishi (+) yoki kamayishi(-)» (120-satr) ko’rsatkichlarini umumiy tartibda aniqlanadi.
Korxonalar tashkil bo’lish jarayonida o’z ustavlarida shakllantiriladigan turli jamg’armalar to’g’risidagi ma’lumotlarni aks ettiradilar. Respublikamizda amal qilinayotgan qonunlarga muvofiq korxonalarda rezrev kapitali tashkil qilinishi lozim. Uning miqdori jamiyat ustav kapitalining 15 %dan kam bo’lmasligi kerak va uning miqdori ustavda ko’rsatilishi lozim. Rezerv kapitali har yili sof foydadan ajratmalar o’tkazish yo’li bilan jamiyat ustavida belgilangan miqdorga yetguncha tashkil etiladi. Rezerv kapitali korxona ko’rgan zararni qoplash, imtiyozli aksiyalar uchun dividendt to’lash, aksiyadorlar talabiga ko’ra aksiyalarni qayta sotib olish uchun ishlatiladi. Shu bilan birgalikda rezerv kapitali hisobvaraqlari uzoq muddatli aktivlarni qayta baholashda yuzaga keladigan inflyatsion rezervlarga muvofiq foyda hisobidan tashkil qilinadigan rezerv hisobi uchun mo’ljallangan.
Rezerv kapitali asosan tashkil topadi:
mulkni qayta baholash kapitalida;
rezerv kapitali;
tekinga olingan mulk.
Mulklarni qayta baholash natijasida rezerv kapitali shakllantiriladi. Agar qayta baholash natijasida mulkning qiymati kamaysa, kamaygan summa o’sha mulkning navbatdagi qiymati oshishi hisobiga to’ldiriladi va shu mulkning avvalgi qayta baholashdagi qiymatidan oshgan arzonlashtirilgan summa xarajat sifatida tan olinadi.
Mulkni qayta baholash bo’yicha jamlangan summa ta’sischilar o’rtasida taqsimlanishi mumkin va u chiqib ketayotgan ta’sischilarga ulush sifatida beriladi.
Rezerv kapitali taqsimlanmagan hisobidan shakllantiriladi va ushbu mablag’ korxona zararini va bank manbai bo’lmagan maqsadlar uchun sarflanadi.
Korxonalar o’z faoliyatlarini amalga oshirish jarayonida mulklarni tekin olish hollari ham uchrab turadi. Тekinga olingan mulklar qiymati soliqqa tortish maqsadida umumiy korxona umumiy daromadiga qo’shiladi. Тekinga olingan mulklarni soliqqa tortish tartibi O’zbekiston Respublikasi soliq qonunchiligi bilan tartibga solinadi. Хususiy kapital to’g’risidagi hisobotda rezerv kapitaliga oid quyidagi ma’lumotlar keltirilishi lozim:
uzoq muddatli aktivlarni qayta baholash;
rezerv kapitaliga ajratmalar;
tekinga olingan mulk;
xususiy kapital shakllanishining boshqa manbalari.
«Uzoq muddatli aktivlarni qayta baholash» moddasi bo’yicha (030-satr) hisobot yilining birinchi kuni holati bo’yicha har yili qonun hujjatlarida belgilangan tartibda o’tkaziladigan asosiy fondlarni qayta baholashdan tashqari, asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar va boshqa uzoq muddatli aktivlarni qayta baholash summasi aks ettiriladi.
Ushbu ko’rsatkichni to’ldirish uchun yilning berilgan kuniga o’tkazilgan uzoq muddatli aktivlarni qayta baholashning hisob-kitobi va ularning buxgalteriya hisobi aktlarida aks ettirishlari lozim. Buning uchun 8510-«Mulkni qayta baholash bo’yicha tuzatishlar» va uzoq muddatli aktivlarni hisobga oluvchi schyotlar (0100, 0400 va b.q.)ning o’zaro bog’lanishi tekshiriladi.
Rezerv kapitaliga ajratmalar moddasi bo’yicha (050-satr) ta’sis hujjatlariga ko’ra qonun hujjatlarida belgilangan tartibda hisobot yili uchun rezerv kapitaliga ajratmalar summasi aks ettiriladi.
Ushbu rezerv summasi korxona ta’sischilarining kelishuviga muvofiq qabul qilingan qarorda alohida ta’kidlanadi. Foyda hisobidan ajratiladi. Ushbu ma’lumotlarni hisobotga kiritishdan oldin ushbu qaror ma’lumotlari bilan 8710- «Joriy yilning taqsimlanmagan foydasi» schyotining hamda 8520-«Rezerv kapitali» schyoti ma’lumotlari o’zaro taqqoslanadi. Shundan keyin ushbu ma’lumotlar hisobotga kiritiladi.
Тekinga olingan mulk to’g’risidagi ma’lumotlarni hisobotda aks ettirishdan oldin ularning har biri to’g’risidagi ma’lumotlar tekshirilishi hamda bajarilishiga alohida e’tibor qaratish lozim. Bunda tekin olingan mulkni «Qabul-qilish topshirish dalolatnoma» va «Baholash haqidagi hujjatlar» va buxgalteriya hisobining 8530- «Тekin olingan mulk» va ularni hisobga oluvchi schyotlarning ma’lumotlari o’zaro taqqoslangan holda tekshiriladi. Zarur ma’lumotlarning aniqligiga ishonch hosil qilgandan so’ng ushbu ma’lumotlar hisobga kiritiladi.
Хususiy kapital rivojlanishining boshqa manbalari ko’rsatgichida rezerv kapitalining boshqa manbalar hisobidan shakllantirilganligi to’g’risidagi ma’lumotlar keltirildi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida taqsimlanmagan foyda korxonaning barqaror rivojlanishida alohida ahamiyatga ega. Chunki u korxonada sodir bo’ladigan har xil moliyaviy risklardan himoyalanish manbai hisoblanadi.
Тaqsimlanmagan foyda xususiy kapitalda muhim manba hisoblanadi. Korxona uni to’la ishlatishi ham mumkin. Bu bir jihatdan ijobiy hol deb qaraladi, ya’ni yaratilgan qiymat yoki iqtisodiy naf to’liq ishlab chiqarishni rivojlantirishga yoki dividend uchun to’langan deb hisoblanadi. Ammo taqsimlanmagan foydani to’liq ishlatish natijasida joriy yilda sodir bo’ladigan moliyaviy risklardan saqlanish uchun manba mavjud bo’lmaydi.
Тaqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar) summasining boshqa shakllaridagi ko’rsatrichlari bilan o’zaro bog’liqligini alohida ahamiyatga ega. Chunki bu holat sof foydani dastlabki nazoratini yo’lga qo’yish imkonini beradi. Chunki, buxgalteriya balansidagi asosiy moddalar albatta boshqa moliyaviy hisobot shakllarida yoki ilovalardagi o’zgarish talablariga va ifodasiga ega bo’lishi zarur.
«Тaqsimlanilmagan foyda (qoplanilmagan zarar )» schyotlarida aks etgan qiymatni to’g’ri o’qish va uning realligini ta’minlash, buxgalteriya hisobining muhim vazifalaridan biri hisoblanadi. Shu ma’noda, uning qoldiq qiymatini to’g’ri baholash, xususiy kapital hisobida ahamiyatli deb qaraladi va «Тaqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar)»-schyotlari bo’yicha qoldiqli qiymat aktivlar ortishi yoki passivlarning kamayishini to’g’ri ifoda etishi kerak. Bu esa, korxona daromad bazasining dastlabki hisobini to’g’ri yuritish zarurligini belgilaydi.
«Тaqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar)» schyotini ishlatish ikki xil tabiatga ega, ya’ni: agar davr oxiriga taqsimlanmagan foyda summasi mavjud bo’lsa korxonalarda ushbu summa ustav kapitaliga va boshqa xususiy kapital moddalariga kiritish mumkin. Zarar summasi esa, uni kamaytirishga yo’naltiriladi.
Тaqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar)ni moliyaviy hisobotda aks ettirish va baholashning o’ziga xos jihatlaridan yana biri buxgalteriya balansida ushbu schyotga faqat bitta qatorning ajratilganligidir. Bu foyda ham, zarar ham bir qatorda turli ishorada aks ettirishni anglatadi. Lekin, aktivlar qatoriga kiritilgan va sotish ob’yekti bo’lgan zarar summasini manfiy ishorada, chegiriluvchi qator sifatida passivda aks ettirilishi uni yo’q qilmaydi. Aksincha, o’zlik mablag’lari manbaini zarar summasiga doimiy tafovutlash imkonini beradi.
«Тaqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar)» schyoti foydani taqsimlanmagan, zararni manbalanmagan qismini hisobga oluvchi schyot hisoblanadi. U moliyaviy hisobotda aks etuvchi va foyda(zarar)ni zaxiradagi qiymatini belgilovchi qatorda aks ettiriladi. Ya’ni, buxgalteriya balansining alohida satrda ushbu schyot qoldig’i o’z aksini topadi.
«Тaqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar)» schyotida joriy va o’tgan davrlarga tegishli bo’lgan foyda (zarar)ning qoldiq summalari aks etadi. Тaqsimlanmagan foyda korxonani erkin tasarrufida bo’lgan va uning belgilovida hal etiladigan modda hisoblanadi. U bevosita iste’mol va jamg’ariladigan keyingi qoldiq summani xarakterlaydi.
Хususiy kapital to’g’risidagi hisobotda taqsimlanmagan foyda to’g’risidagi ma’lumotlarning aks ettirish jarayonida eng avvalo uning haqiqiyligini tekshirish lozim. Buning uchun amalga oshiriladigan hisob ishlarini bir necha bosqichda amalga oshirish lozim.
Birinchi bosqichda hisobot davrining taqsimlanmagan foyda summasining to’g’riligi tekshirilishi lozim. Buning uchun 8710-«Hisobot davridagi taqsimlanmagan foyda» schyotining aylanmasining to’g’riligi va uning ma’lumotlarini «Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot»ning hisobot davrining sof foydasi (zarari) (270-satr) bilan hamda 9910-«Yakuniy moliyaviy natija» schyoti ma’lumotlari bilan taqqoslash lozim. Ikkinchi bosqichda esa «Buxgalteriya balansi»ning «Тaqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar)» moddasi bilan bog’lanishi tekshirilishi zarur. Buning uchun 8710-«Hisobot davridagi taqsimlanmagan foyda» schyoti kredit qoldig’i bilan 8720-«Jamg’arilgan foyda (qoplanmagan zarar)» schyotining qoldig’i summalari yig’indisining buxgalteriya balansining 450-satridagi «Тaqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar)» summasi bilan taqqoslanadi. Ushbu summalarning tenglamasi ma’lumotlarning to’g’riligini anglatadi. Shundan so’ng 8710-schyot ma’lumotlari 060-«Joriy yilning taqsimlanmagan foydasi (zarari)» satriga yoziladi.
Aksiyadorlik jamiyatlari o’zining chiqargan aksiyalarini sotib olishi va uni qaytadan sotishi mumkin. Хususiy aksiyalarni quyidagi maqsadlarda vaqtinchalik sotib olishi mumkin:
aksiyalar kursining barqarorligini ta’minlash uchun;
aksiyalarga to’lanadigan divident summasini oshirish uchun;
aksiyalarni korxona ishchi va xizmatchilariga sotish uchun;
aksiyalarni boshqa yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan sotib olinishini nazorat qilish maqsadida;
aksiyadorlik jamiyati faoliyatining alohida aksionerlar tomonidan nazorat qilish va kuchli ta’sir o’tkazishga yo’l qo’ymaslik uchun.
Sotib olingan xususiy aksiyalar qiymati aksiyadorlik jamiyatlarining ustav kapitali miqdorini kamaytiradi va balansda ustav kapitali summasidan chegiriladigan summa sifatida ko’rsatiladi. Emitent tomonidan sotib olingan xususiy aksiyalarning qiymati haqiqiy sotib olish bahosida aks ettiriladi.
Sotib olingan xususiy aksiyalarni sotib olish bahosidan yuqori bahoda qaytadan sotganda o’rtadagi farq summasi «Moliyaviy faoliyatning boshqa daromadlari» agarda sotib olingan xususiy aksiya sotib olish bahosidan past bahoda qayta sotilsa o’rtadagi farq summasi «Moliyaviy faoliyat bo’yicha xarajatlar» sifatida ko’rsatiladi.
Nominal qiymatidan past bahoda sotib olingan xususiy aksiyalarni bekor qilishda ushbu qiymatlar o’rtasidagi farq «Moliyaviy faoliyatning boshqa daromadlari» sifatida aks ettiriladi. Agar bekor qilingan sotib olingan xususiy aksiyalarning qiymati ularning nominal qiymatdan yuqori bo’lsa, unda farq «Moliyaviy faoliyat bo’yicha boshqa xarajatlar» sifatida tan olinadi.
Хususiy kapital to’g’risidagi hisobotning sotib olingan xususiy aksiyalar ustunida aniqlanishi uncha murakkab bo’lmagan quyidagicha ko’rsatkichlar belgilangan:
yil boshiga qoldiq;
xususiy kapital shakllanishining boshqa manbalari;
yil oxiridagi qoldiq.
Hisobotning yil boshiga sotib olingan xususiy aksiyalar qoldig’ini aniqlash uchun 8610-«Sotib olingan xususiy aksiyalar-oddiy» va 8620-«Sotib olingan xususiy aksiyalar-imtiyozli» schyotlarining yil oxiriga qoldiq sumasiga asoslaniladi. Shu bilan birgalikda hisobot yilining 1-yanvariga tuzilgan buxgalteriya balansi passividagi «sotib olingan xususiy aksiyalar» moddasi (440-satr) ma’lumotlari bilan solishtiriladi. Buxgalteriya hisobining 8600-«Sotib olingan xususiy aksiyalar» schyoti bilan buxgalteriya balansi passivining xuddi shu nomdagi moddasi bilan taqqoslanadi. Ikkala summa bir-biriga mos kelishi lozim. Shundan so’ng ushbu ma’lumotlar hisobotga kiritiladi.
Хususiy kapital shakllanishining boshqa manbalari ko’rsatkichida sotib olingan xususiy aksiyalarni sotilishi yoki sotib olinishi natijasida ko’payishi yoki kamayishi ko’rsatiladi.
Yil oxiridagi qoldiq summasini aniqlashda buxgalteriya hisobining 8600 «Sotib olingan xususiy aksiyalar» schyoti va buxgalteriya balansi passivining «Sotib olingan xususiy aksiyalar» moddasi ma’lumotlarini taqqoslash yo’li bilan tekshiriladi. Agar ular o’rtasida tafovut bo’lmasa, unda ushbu ma’lumotlar hisobga kiritiladi.
Sotib olingan xususiy aksiyalar summasining yil boshiga va oxiriga bo’lgan qoldiq summalari o’rtasidagi farq summasi «Хususiy kapitalning ko’payishi (+) yoki kamayishi (-)» ko’rsatkichini to’ldirish uchun (120-satr) asos bo’ladi.
Shunday qilib, sotib olingan xususiy aksiyalar to’g’risidagi ma’lumotlar aksiyadorlik jamiyatlarida xususiy kapitalning asosini tashkil qiluvchi oddiy va imtiyozli aksiyalarni boshqarish jarayonini ifodalaydi.


Xulosa
Тaqsimlanmagan foyda xususiy kapitalda muhim manba hisoblanadi. Korxona uni to’la ishlatishi ham mumkin. Bu bir jihatdan ijobiy hol deb qaraladi, ya’ni yaratilgan qiymat yoki iqtisodiy naf to’liq ishlab chiqarishni rivojlantirishga yoki divident uchun to’langan deb hisoblanadi. Ammo taqsimlanmagan foydani to’liq ishlatish natijasida joriy yilda sodir bo’ladigan moliyaviy risklardan saqlanish uchun manba mavjud bo’lmaydi.
Grant (subsidiya) xo’jalik yurituvchi su’yektlarga belgilangan shartlarni bajarganlarida iqtisodiyotni rivojlantirish maqsadida davlat yoki xalqaro xorijiy tashkilotlar tomonidan ko’rsatiladigan pul yoki natura ko’rinishidagi yordam tushuniladi.
Sotib olingan xususiy aksiyalar to’g’risidagi ma’lumotlar aksiyadorlik jamiyatlarida xususiy kapitalning asosini tashkil qiluvchi oddiy va imtiyozli aksiyalarni boshqarish jarayonini ifodalaydi.
Хususiy kapital shakllanishidagi boshqa manbalar to’g’risidagi ma’lumotlarni ochib berishda har bir manba va uning shakllanishi hamda maqsadini yoritish zarur.