2-mavzu: Arab yozuvining O‘rta Osiyo xalqlari hayotiga kirib kelishi. Eski o‘zbek yozuvining shakllanishi Reja

Yozuvning nomlanishi xususida
Bu yozuv O‘rta Osiyo xalqlariga ming yildan beri xizmat qilib kelgan va unda boy yozma madaniy obidalar yaratilganligi ma’lum. 1917-yildan keyin bu yozuvning isloh qilingani va orada lotin, slavyan yozuvlari asosida tuzilgan yangi yozuvlarga o‘tishimiz tufayli ko‘p asrlik eski yozuvdan hamda u yozuvdagi qimmatli merosdan uzoqlashib qolganimiz ham ayni haqiqat. Madaniy merosga va bu merosni egallashning kaliti bo‘lmish eski o‘zbek yozuvini o‘rganishga munosabat tubdan o‘zgarib qolgan. Bugungi kunda bizga arablardan o‘tib xalqimizning o‘z milliy-tarixiy yozuviga aylanib ketgan mazkur yozuvni nomlash masalasida bahsli o‘rinlar ham bo‘lgan. Ba’zilar buni to‘g‘ridan to‘g‘ri «arab yozuvi» deb atayverish kerak deb hisoblashsa, ba’zilar bu yozuvni «arab-o‘zbek yozuvi» deb qo‘llashni ma’qullashdi. To‘g‘ri, yozuv arablardan o‘zlashgan. Birinchidan, bu tarixiy voqeadan buyon ming yildan ortiqroq vaqt o‘tdi: yozuvning ma’naviy egasi o‘zgardi. Endilikda yozuv nafaqat arablarga, balki eroniy, turkiy va boshqa xalqlarga ham xizmat qiladigan bo‘lib qoldi. Ikkinchidan, yozuvning o‘zi o‘zgardi, yozuvga arablarda bo‘lmagan harflar qo‘shildi, uning grafik imkoniyatlari kengaydi, takomillashdi.
Eski o‘zbek grafikasida nuqtalarning o‘rni va miqdori katta ahamiyatga ega ekanligini e’tiborga olib, ularni diqqat bilan kuzatib borish kerak. Chunki nuqtalarni noto‘g‘ri qo‘yish so‘zni tushunmaslikka olib keladi yoki ma’noni butunlay o‘zgartirib yuboradi. Agar arab-o‘zbek alifbosiga nazar tashlasak, bir tovushni ifodalash uchun bu yozuvda 2, 3, 4 harf mavjudligini ko‘ramiz. Masalan: ظ ض ذ ز uchun ifodalash tovushini Z S tovushini ifodalash uchun ث س ص T tovushini ifodalash uchun ت ط H tovushini ifodalash uchun ح ه Yuqoridagi har bir harf arab tilida bir-biridan keskin farq qiladigan tovushlarni ifoda etadi va ularning o‘ziga xos xususiyatlari bor. Bu tovushlar o‘zbek tiliga arab so‘zlari bilan birga kirib kelgach, o‘zlarining talaffuz xususiyatlarini yo‘qotib, o‘zbek tili fonetik qoidalariga moslashgan. Buning natijasida bir tovushni ifodalash uchun bir necha arabcha mustaqil harflar ishlatiladi. O‘zbek tilida bu harflar ifoda etgan tovushlar orasida hech qanday farq yo‘q. Lekin o‘zbek tili lug‘at boyligiga kirgan arab so‘zlarida arablar qaysi harfni qo‘llagan bo‘lsalar, o‘zbeklar ham shu so‘zni yozishda o‘sha harfni ishlatadilar. Eski o‘zbek alifbosidagi hamma harflar yozuvda bir-birlariga qo‘shilish yoki qo‘shilmasligi jihatidan ikki guruhga bo‘linadi:
1. O‘zidan oldingi harfga qo‘shilib, keyingisiga qo‘shilmaydigan harflar.
2. O‘zidan oldingi va keyingi harflarga qo‘shilib yoziladigan harflar. Birinchi guruh harflari yettita bo‘lib, fors grammatikasida منفصلھ حروف ho‘ruf-e mo‘nfasele (ayrilgan harflar) deb ataladi. Bular quyidagilar: ا alif, د dol, .vov و ,je ژ ,ze ز ,re ر ,zol ذ Bu yetti harfning har biri yozuvda bir shaklda bo‘ladi: 1.Yolg‘iz yoki o‘z oldidagi harf bilan qo‘shilmay kelgan shakli: ا د ذ ر ز ژ و Ikkinchi guruh harflari 25 ta bo‘lib, fors grammatikasida متصلھ حروف ho‘ruf-e mo‘ttasele (qo‘shilgan harflar ) deb ataladi. Ikkinchi guruh harflari o‘zidan oldingi hamda o‘zidan keyingi harflar bilan qo‘shilib yoziladi. Shu sababdan, ikkinchi guruh harflari yozuvda alohida kelishdan tashqari, yana ulangan shaklda ham bo‘ladi. Bu harflarning alohida shakli hech qanday o‘zgarishsiz, alifboda qanday berilsa, shunday yoziladi. ب پ ت ث چ ج ح خ س ش ص ض ط ظ ع غ ف ق ک گ ل م ن ه ی Ulanadigan shakli esa munfasil harflardan oldin kelganda bir tomondan muttasil harflar bilan kelganda ikki tomondan ulanib yoziladi.
1- mashq. O‘qituvchidan so‘ng takrorlang: a) shakk, sheddat, tebby, sarrof, afzudan, alifbo, nesbat, yekto, nesbatan.
2- mashq. Quyidagi so‘zlarni ovoz chiqarib o‘qing va daftaringizga ko‘chirib yozing: دود، دوز، رود، وادار، دور، را، داد، ارد، ادا، زار، راز
3- mashq. Quyidagi so‘zlarni arab-fors harflari bilan yozing:
Dur, dud, rud, do‘ur, ruz, zud, doru, roz, dodor tovush nomi talaffuzi tovushning yozma shakli
1 alif a,o ا ا 2 be b ب ب 3 pe p پ پ 4 te t ت ت 5 se s ث ث 6 jim j ج ج 7 chim ch چ چ 8 he (hoye hutti) h ح ح 9 xe x خ خ 10 dol d د د 11 zol z ذ ذ 12 re r ر ر 13 ze z ز ز 14 je zh ژ ژ 15 sin s س س 16 shin sh ش ش 8 17 sod s ص ص 18 zod z ض ض 19 to t ط ط 20 zo z ظ ظ ع ع ع ع ’ ayn 21 غ غ غ غ ’g ayn‘g 22 23 fe f ف ف 24 qof q ق ق 25 kof k ک ك 26 gof g گ گ 27 lom l ل ل 28 mim m م م 29 nun n ن ن 30 vov v و و 31 he (hoye havvaz) h ه ھ ھ ھ 32 yo I, y ی ی