2-Mavzu: Borliq falsafasi (Ontologiya) Reja: Borliq tushunchasi va uning turlari

Falsafa tarixida borliq muammosi. «Borliq» kategoriyasi falsafa paydo bo`lishi bilan shakl-langan va izchil nazariy qiziqish predmetiga aylangan bo`lsada, dunyo haqida odamlar ancha oldinroq fikr yurita boshlaganlar va bu tasavvurlar ko`p sonli afsonalar va miflarda bizgacha yetib kelgan.
Borliq muammosini falsafiy anglab yetishga ilk urinishlar miloddan avvalgi birinchi ming yillikda vujudga kelgan qadimgi hind va qadimgi xitoy falsafalaridayoq kuzatiladi. Xususan, Vedalar (qadimgi hind tafakkurining ilk yodgorliklari) va ularga diniy-falsafiy sharhlar – Upanishadalarda yaxlit ma’naviy substantsiya, o`lmas jon haqidagi g`oyalar, shuningdek dunyo haqidagi materialistik va ateistik tasavvurlar o`z aksini topgan. So`nggi zikr etilgan tasavvurlarga muvofiq butun borliqning negizini tabiiy asoslar – olov, havo, suv, yorug`lik, makon, vaqt tashkil etadi. Qadimgi Hindiston mutafakkirlari borliq sirining tagiga yetishga harakat qilar ekanlar, quyosh tunda qaerga ketadi, yulduzlar kunduzi qayoqqa yo`qoladi kabi savollarga javob topishga uringanlar va bu tasavvurlarni insoniyatga ma’lum bo`lgan eng qadimgi kitob – Rigvedalarda aks ettirganlar.
Qadimgi Xitoy falsafasi avvalo ijtimoiy muammolarga qarab mo`ljal olgani bois, unda inson borlig`iga, shuningdek ijtimoiy borliqqa ko`proq e’tibor berilgan. Ayni zamonda, tabiatning birinchi asoslari ham e’tibordan chetda qolmagan. Bu qiziqish, xususan, narsalar va hodisalarning butun rang-barangligini belgilovchi besh stixiya (suv, yer, daraxt, temir, olov) haqidagi ta’limotda o`z aksini topgan. Keyinroq «O`zgarishlar kitobi»da borliqning butun rang-barangligini tashkil etuvchi bunday birinchi asoslarning sakkiztasi qayd etiladi.
Xudolarning kelib chiqishi, ularning hayoti, ishlari, o`zaro kurashi haqida hikoya qiladigan va shu tariqa qadimgi odamlarning dunyoning vujudga kelishi va evolyutsiyasi haqidagi tasavvurlarini aks ettirgan kosmogonik miflar Suqrotga qadar avvalo tabiat falsafasi sifatida yuzaga kelgan va rivojlangan yunon falsafasining birinchi manbai bo`lib xizmat qildi. Ilk yunon faylasuflari o`z asarlarini odatda «Tabiat haqida» deb nomlaganlari, ularning o`zlari esa naturalistlar, «fiziklar» deb atalishi bu fikrni tasdiqlaydi.
Sharq donishmandlari kabi, antik mutafakkirlarni ham borliqning manbalari qiziqtirgan. Qadimgi yunon falsafasi vujudga kelgan paytdan boshlab ular butun borliqning birinchi sababini mavjud voqelikning o`zidan izlaganlar, uni dam suv (Fales) yoki havo (Anaksimen) deb, dam hamma narsani boshqaradigan boqiy va cheksiz asos – «apeyron»(Anaksimandr) deb tavsiflaganlar. (taxminan mil. av. 611-545 yillar) Anaksimandr hatto jonli mavjudotlarning tabiiy kelib chiqishi g`oyasini ilgari surgan. Uning fikricha, mazkur mavjudotlar dengiz suvida vujudga kelgan va suv o`tlaridan paydo bo`lgan. So`ngra baliqsimon mavjudotlar quruqlikka chiqqan va ulardan odamlar rivojlangan. Shunga o`xshash fikrlarni Ksenofan (mil. av. 580-490 yillar) ham ilgari suradi. U hamma narsa yer va suvdan vujudga keladi va rivojlanadi, hatto «biz ham yer va suvdan paydo bo`lganmiz», deb hisoblaydi.
O`sha davrning bosh falsafiy masalasi – «hamma narsa nima?» degan savolga javob berar ekan, Pifagor (mil. av. 580-500 yillar) «hamma narsa sondir», degan xulosaga keladi. U yerning sharsimonligi haqidagi g`oyani birinchi bo`lib ilgari suradi. Keyinchalik bu g`oyani Parmenid (mil. av. 540-480-yillar) qo`llab-quvvatladi va unga yozma ta’rif beradi. Parmenid faylasuflar orasida birinchi bo`lib borliqni kategoriya sifatida tavsifladi va uni maxsus falsafiy tahlil predmetiga aylantirdi. U haqiqiy borliq mohiyatining o`zgarmasligi haqidagi g`oyani ilgari suradi. Parmenid fikricha, borliq paydo bo`lmagan va u yo`q ham bo`lmaydi, chunki undan boshqa hech narsa yo`q va bo`lishi mumkin ham emas. Borliq yagona (uzluksiz), harakatsiz va barkamoldir. U o`z chegaralariga ega bo`lib, «ulkan mutlaqo yumaloq Sharga» o`xshaydi.
Parmenidning yagona, ajralmas, o`zgarmas va harakatsiz borliq haqidagi ta’limoti ellinlar dunyosida shuhrat qozondi va eleatlar maktabi vakili bo`lgan samoslik Melis tomonidan davom ettirildi. U Parmenid fikriga asosan qo`shilgan holda, «Tabiat yoki borliq haqida» deb nomlangan asarida borliq chegarasiz ekanligini qayd etadi. Uning fikricha, agar borliqning chegarasi borligini tan olsak, bu borliq yo`qlik bilan chegaradosh ekanligini anglatadi. Biroq, hamonki yo`qlik mavjud emas ekan, borliq ham chegarali bo`lishi mumkin emas.
Shunday qilib, qadimgi yunon falsafasining Suqrotga qadar bo`lgan davrida ontologiya sezilarli darajada rivojlanadi: o`sha davr atoqli faylasuflarining deyarli barchasi borliq muammosini bevosita yoki bilvosita o`rganadi, uni, odatda, boqiy va barkamol kosmos, «yagona tabiat», ya’ni moddiy-hissiy dunyo bilan tenglashtiradi. Masalan, Empedokl (mil. av. 484-421 yillar) «borliq» atamasini bevosita ishlatmagan bo`lsa ham, «barcha narsalarning to`rt negizi» (olov, havo, suv va yer) haqida so`z yuritar ekan, dunyo (kosmos) tuxumsimon ko`rinishga ega deb hisoblagan, hayot nam va issiq suv o`tlaridan kelib chiqqani haqida mulohaza yuritgan. Demokrit va Levkipp atomlarni muayyan modda sifatida tavsiflab, ularni «bo`shliq» - yo`qlikka zid o`laroq, «to`la» yoki «qattiq» borliq bilan tenglashtirgan.
Shu davrda borliqni tushunishga nisbatan dialektik yondashuv ilk bor namoyon bo`ladi. U butun dunyo muttasil harakat va o`zgarish jarayonini boshdan kechiradi deb hisoblagan va shu munosabat bilan «ayni bir narsa mavjud va nomavjuddir» deya qayd etgan Geraklit (mil. av. 544-483 yillar) ta’limotida ayniqsa bo`rtib ko`rinadi.
Borliq tushunchasini Platon (mil. av. 427-347 yillar) sezilarli darajada kengaytirdi. U nafaqat moddiy, balki ideal narsalar ham borliqqa ega ekanligini falsafa tarixida birinchi bo`lib ko`rsatib berdi. Platon «haqiqiy borliq» - «ob’ektiv mavjud g`oyalar dunyosi»ni farqladi va uni «hissiy borliq»qa qara-ma-qarshi qo`ydi. Bunda u inson ongida mustaqil mavjud bo`lgan tushunchalar borlig`ini ham ko`rsa-tib o`tdi va shu tariqa ilk bor «borliq» tushunchasiga amalda mavjud bo`lgan barcha narsalarni kiritdi.
Markaziy Osiyoning eng qadimiy kitobi «Avesto»da, borliq harakatdagi dunyo, butun jonli va jonsiz narsalarning uyg`unligidagi mavjudlik deb ifodalanadi.
Keyinchalik falsafa tarixida borliqning ko`p sonli har xil talqinlari shakllandi, lekin ularning barchasi borliq haqidagi hissiy va oqilona tasavvurlar atrofiga u yoki bu tarzda tiziladi. Bunda fikrlar va yondashuvlar rang-barangligi namoyon bo`ladi.
Xususan, o`rta asrlar yevropa falsafasida «haqiqiy borliq - «Xudoning borlig`i» va «haqiqiy bo`lmagan», ya’ni Xudo yaratgan borliq farqlanadi.
Sharqning buyuk mutafakkiri Forobiy borliq muammosini hal qilishda «vujudi vojib» va «vujudi mumkin»ning o`zaro nisbatiga murojaat qiladi. Uning fikricha «vujudi vojib» barcha mavjud yoki paydo bo`lishi mumkin bo`lgan narsalarning birinchi sababi. Birinchi sabab sifatida u o`zga turtkiga muhtoj emas. U mutloq borliq va donishmandlik ifodasi. «Vujudi mumkin» esa doimo o`zgarishda, ziddiyatli munosabatlarda bo`lib, unda barcha narsalar oddiydan murakkabga, tartibsizlikdan tartiblilikka qarab harakat qiladi. «vujudi vojib» yaratgan eng buyuk voqelikdan biri inson aqlidir. U «Fuqarolik siyosati» asarida borliqni quyidagi olti darajaga bo`ladi: 1. Birinchi holatdagi sabab. 2. Ikkinchi holatdagi sabab. 3. Uchinchi holatdagi aqli faol. 4. To`rtinchi holatdagi instinkt. 5. Beshinchi holatdagi shakl. 6. Oltinchi holatdagi materiya.
Forobiy bu darajalarning har biriga ta’rif beradi. Keyin u «uchinchi aql» - aqli faolni ta’riflaydi. Unga ko`ra, aynan «aqli faol»ga ko`ra, insonning tabiiy, ma’naviy va ruhiy hayoti shakllanadi.
Ibn Sino fikricha ham borliqning asosi «vujudi vojib» ya’ni Allohdir. Vujudi vojib bu birinchi mohiyat. Uning mavjudligi sababini boshqa narsalardan qidirish noo`rin. Chunki birinchi sabab uning natijasi bo`lgan xilma xil jarayonlarning mohiyatiga bog`liq bo`la olmaydi. Zero vujudi vojibning mavjudligi uning o`ziga bog`liq.
XVII-XVIII asrlarning materialist faylasuflari borliq tushunchasini fizik borliq bilan bog`laydi. Bu faylasuflarning naturalistik qarashlari mexanikaning faol rivojlanishi bilan belgilangan va ularning tabiat haqidagi tabiiy-ilmiy tasavvurlarini aks ettirgan. Bundan borliqni «naturallashtirish» g`oyasi kelib chiqqan. Mazkur talqin frantsuz materialist faylasuflari Gol’bax, Gel’vetsiy, Lametri dunyoqarashida ayniqsa bo`rtib ko`rinadi.
Yangi davr, so`ngra nemis klassik falsafasi davri «substantsiya» (dunyoni tushunish zamirida yotuvchi, nisbatan barqaror va mustaqil holda mavjud mohiyat), «mutlaq «Men»ning erkin, sof faoliyati» (Fixte), «ob’ektiv rivojlanuvchi g`oya» (Gegel’) kabi falsafiy kategoriyalarni qayd etib, borliq muammolari talqiniga yanada teranroq mazmun baxsh etdi.
XX asr borliqni tushunishni tarixiylik, insonning mavjudligi, qadriyatlar va til bilan bog`lab, uning talqinini o`ta kengaytirdi. Neopozitivizm falsafiy yo`nalishi esa, avvalgi ontologiya falsafaning emas, balki ayrim fanlarning predmeti deb hisoblab, falsafadagi borlig` muammosini soxta muammo sifatida talqin qildi.
Borliq mohiyatini tushunib yetishda eng yangi qarashning o`zagini insonning ijtimoiy ijodi tashkil etadi. Bunda borliq hayot faoliyati jarayoni sifatida tushuniladi. Fan-texnika taraqqiyotining sur’atlari tobora jadallashib borayotgan hozirgi sharoitda mazkur dunyoqarash ko`pincha texnokratik dunyoqarash deb ataladi.
XX asrda Borliq– dunyo miqyosidagi tartibsizlik, absurd va intiho asri - bunyod etgan yangi postmodernistik shaklini e’lon qilgan postmodern instinkt, boshboshdoqlik, va yurish-turishlarning rang-barangligi, spontanlik hamda tartibsizlik tomon yuz tutgan. San’at va borliq orasidagi masofa tobora qisqarib, mutlaqo yo`qolish darajasiga yaqinlashgan. Ko`chadagi narsalar badiiy asarlar ahamiyatini kasb etgan. Postmodern hayotdagi haqiqiy qarama-qarshiliklardan kelib chiqishga harakat qilib, borliqdan «nusxa» ko`chirgan va «o`z tartibi»ni taklif qilgan. Odatdagi narsalarning oddiy bog`lanishlarini neytrallashtirib, ularni obrazli-badiiy dunyoqarash maqomiga da’vogar bo`lgan yangi ma’nolar tizimiga kiritishga intilish ijodning mohiyatiga aylangan.
Borliq haqidagi o`ta keng, falsafiy tasavvurlar dunyoning yaxlit tabiiy-ilmiy manzarasini yaratishga harakat qilayotgan hozirgi zamon fanining xulosalari va qoidalariga asoslanishi lozim. Ammo ayrim fanlardan iborat fan o`z holicha borliqning umumiy talqinini bermaydi, zero bu vazifa avvalo falsafiy darajada hal qilinadi. Falsafaning bu muhim roli, uning murakkab hodisalar, shu jumladan borliqni bilish borasidagi imkoniyatlari haqida V.I.Vernadskiy shunday degan edi: «Men bilimning rivojlanishida falsafaning ahamiyatiga aksariyat naturalistlarga qaraganda boshqacharoq yondashaman va u bunda ulkan, samarali ahamiyat kasb etadi, deb hisoblayman. Menimcha, falsafa va fan ayni bir jarayonning tomonlari – muqarrar va ajralmas tomonlardir. Ular faqat bizning aqlimizda ajraladi. Agar ulardan biri to`xtab qolsa, boshqasining jonli o`sishi barham topgan bo`lar edi... Falsafa doim fan kurtaklarini o`stiradi, ba’zan hatto fanning rivojlanish sohalarini belgilaydi»¹.