2-mavzu. Mukammal va nomukammal raqobat nazariyalari reja

2-MAVZU. MUKAMMAL VA NOMUKAMMAL RAQOBAT NAZARIYALARI
Reja:
1. Mukammal raqobat tushunchasi mazmuni.
2. Mukammal raqobatdagi bozor modeli shartlari.
3. Nomukammal raqobat tushunchasi.
4. Monopolistik raqobat.
5. Monopoliyalarning ijobiy va salbiy xususiyatlari.
Tayanch so`z va iboralar: mukammal raqobat, nomukammal raqobat, Djoan Vayolet Robinsonning (1903-1983), nomukammal raqobat turlari, evolyutsiyasi, Monopolistik raqobat, “Quvvatlar ortikchaligi fenomeni”, Oligopoliya. Duopoliya. Monopsoniya. Oligopsoniya. Bilateral monopoliya. E.CHemberlin (1899-1967), J. Robinsonning (1903-1983), Tabiiy monopoliya, Legal monopoliya, Kartelь. Sindikat. Trest. Kontsern. Kontsortsium. Y.SHumpetter (1883-1950) gipotezasi.
Qo’llaniladigan ta’lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta’lim, B/B/B jadvali, munozara, Venn diagrammasi, T-sxema, o’z-o’zini nazorat
Adabiyotlar: A1, A2, A3, A4, A5, A6, A7.
Bozor tizimida raqobatni mukammal (sof raqobat) va nomukammal turlarga ajratish mumkin. Mukammal (yoki sof) raqobat shunday raqobatki, bunda bozordagi sotuvchilar va xaridorlarning soni juda kup mikdorda bulib, ular bozordagi narxga ta’sir eta olmaydi va monopol mavkeidan foydalanib, bozordagi ishtirokchilarni uz izmiga yurita olmaydi. SHuningdek bu sharoitda kurash doirasi juda keng bulib, mavjud tarmokka kirish va undan chiqish hamda ushbu tarmok tugrisida axborot olish erkinligi kafolatlangan buladi.
Bunda barcha ishtirokchilar bir xil turdagi tovar va mahsulotlar ishlab chiqaradilar xamda bozordagi narx talab va taklif asosida shakllanadi. Ammo real xdyotda raqobatning bu kurinishini uchratishimiz kiyin. Mukammal raqobatning uziga xos tomonlari kuyidagilar:
• bozordagi raqobatchilar soni o`ta ko`p va ularni birlashtirish imkoni yo`k, barcha ishtirokchilar o`z imkoniyatlari va tavakkalchilik (risk)lari evaziga bozorda ishtirok etadilar;
• maxsulot bir yo`sinli - standart, sifat bo`yicha tafovutlar yo`q;
•kichik korxonalar juda oz miqdorda ishlab chiqaradilar va ular o`zgalarning ishlab chiqarish quvvatlariga va korxonalarga ta’sir eta olmaydil ar;
• tarmoqqa kirib borish uchun hech qanday xuquqiy, tashkiliy, moliyaviy va texnologik cheklashlar yo`q;
standart maxsulot bo`lgani uchun narx vositasisiz raqobatni o`zlashtirish uchun imkon yo`q, chunki mahsulot sifati, uni namoyish etish uchun farqlanish belgilari yuk.
Nomukammal raqobat esa bunta teskari holat bulib, tabiatan monopol yoki raqobat bir muncha cheklangan buladi. Xususan, bunda katta ulushga eta bulgan korxonalar va firmalar raqobatlashadilar. Nomukammal raqobat monopoliya, oligopoliya, sof monopoliya va monopsoniya kurinishlarda namoyon bulishi mumkin. Monopolistik raqobat kurinishida kup sonli va uncha yirik bulmagan ishlab chikaruvchilar aynan bir xil bulmagan ammo uxshash tovarlarni taklif etadilar. Bu tizimning sof raqobatdan farki bu yer da ishlab chikaruvchilarning unchalik kup sonli emasligi va ularning uzaro til biriktira olmasliklaridir. Monopolistik raqobat bozorining xususiyatlarini kuyidagicha keltirish mumkin:
• Firmaning xufyona bitim tuzishi va narx ustida nazorat kilishni imkoni yuq;
Firmalarning soni odatda uncha kup emas. Firmaning bozor ulushi katta emas va ular sezilarli me’yorda narxning shakllanishiga ta’sir etadilar;
• Xar bir firma uz siyosatini uzga firmalarga botliu bulmagan uolda olib boradilar. Mahsulot tabaqalashmagan.
• Sifat bo`yicha: xom ashyo, sifat, dizayn, ishlab chiqarish, chidamlilik bo`yicha farqlanish;
Mahsulotni bozorda namoyish etish turlicha;
Mahsulotni e’tirof etish darajasi, reklama, tovar belgisi va markasi turlicha.
Narxni nazorat etish imkoni cheklangan.
Yangi korxonalarning ushbu tarmoqqa kirishi oson.
Narxli va narxsiz rauobat shakllari mavjud.
Odatda chakana savdoda, yengil sanoatda keng uchraydi.
Oligopolistik raqobat sharoitida raqobat tor doira ichida yuz berib, bunda ozchilik lekin yirik ishlab chiqaruvchi yoki firmalar qatnashadilar va ishlab chiqarishning asosiy qismini nazorat qiladilar. Oligopoliya hukmron tarmoqlarda ham tabaqalashgan ham standartlashgan tovarlar ishlab chiqariladi. Oligopoliya sharoitida tarmoqqa yangi firmalarning kirib kelishi uiyin, chunki u yerdagi uukmron firmalar bilan raqobatlashish uchun juda katta sarmoya talab etiladi.
Oligopoliyaning asosiy xarakterli tomonlari quyidagilar: firma yoki korxonalar soni kup emas, mausulot standartlashgan va tabaqalashgan, narx ustidan nazorat o’ta yuqori, tarmoqqa kirish imkoni cheklangan, narxning shakllanishida raqobatchilar reaktsiyasi, atvori o’rganiladi va shu tufayli u muvofiqlashtiriladi.
Oligopolistik raqobatga respublikamizdagi paxtani qayta ishlash metallurgiya sanoatini misol kilish mumkin. Lekin ushbu korxonalar respublika tashqarisiga chiqqanda ulardan xam katta bo’lgan metallurgiya yoki paxtani qayta ishlash korxonalarining raqobatiga duch keladilar.
Sof (mutlok) monopoliya sharoitida esa bir firma yoki tashkilot u yoki bu bozorda mutlok; xukmronlikka eta bo’ladi va bozordagi narxga, tovar va xizmatlar xajmiga xal qiluvchi ta’sir ko’rsata oladi. Monopol bozorlar barcha mamlakatlarda, shu jumladan raqobat darajasi yuqori rivojlangan bozor iqtisodiyotiga eta mamlakatlarda xam mavjud.
Sof monopoliya bozoriga xos bulgan xususiyatlar quyidagilar:
- tarmoqda yagona firma yoki korxonaning faoliyat yuritishi;
mahsulot o’ta noyob yoki uni boshqa turi bilan almashtirish imkoniyati yuq;
narx ustidan nazorat monopolist qo’lida va narxni u belgilaydi;
tarmoqqa yangi ishtirokchilarning kirish imkoniyati yo’q, u iqtisodiy, moliyaviy, huquqiy va texnologik tusiqlar bilan bog’liq;
narx vositasisiz raqobatni tashkil etish imkoni yuq.
Bunga misol qilib respublikizdagi “SHo’rtangazkimyo” kompleksini keltirish mumkin.
Yuqorida keltirilgan raqobat turlari va uning asosiy xususiyatlarini quyidagi jadvalda kurish mumkin:
1- jadval

	Yagona sotuvchi	Kam sotuvchi	Kup sotuvchi
Tabaqalashtirilmagan		Sof oligopoliya	Mukammal (sof)
Mahsulot	Sof		raqobat
Tabaqalashgan	monopoliya	Tabaqalashgan	Monopolistik
Mahsulot		oligopoliya	raqobat

Bundan tashkari, ayrim xolatlarda monopsoniya xam mavjud buladi. Bu yerda sotuvchi emas xaridor xukmronlik qiladi. Bu bozorda sotuvchilar ko’pligidan yagona xaridor uchun kurashadi. Xaridorning taklif etgan narxi tannarx darajasida buladi. SHu bilan birga iqtisodiyotda “tabiiy monopoliya” tushunchasini xam ko’plab uchratish mumkin:
Tabiiy monopoliya sharoitida tovarlar ishlab chikarish (realizatsiya qilish) bilan band bulgan xujalik yurituvchi sub’ektlar tabiiy monopoliya sub’ektlari xisoblanadilar. Uzbekistan Respublikasida tabiiy monopoliya sub’ektlarining faoliyati quyidagi soxalarda davlat tomonidan tartibga solinadi:
neftь, neft maxsulotlari va gazni quvur orqali transportirovka qilish;
elektr va issiqlik energiyasini ishlab chiqarish xamda transportirovka kilish;
temir yullar infratuzilmasidan foydalanish;
umumiy erkin foydalaniladigan pochta aloqasi xizmatlari;
suv quvurlari va kanalizatsiya xizmatlari; aeronavigatsiyalar, portlar va aeroportlar xizmatlari.
Raqobat olib borish usuliga qarab insofsiz (girrom) va halol raqobat bulishi mumkin. Insofsiz raqobat bozorda firmalar, korxonalar uz raqobatdoshi bulgan sub’ektlarga nisbatan zarar keltiradigan, uning tadbirkorlik obrusiga putur yetkazadigan yolg’on, noaniq yoki buzib kursatilgan ma’lumotlarni tarqatishi, ularning intellektual boyliklaridan noqonuniy foydalanishlari, tovarni tayyorlash usuli, xususiyati va joyi, iste’mol xossalari, sifati xususida iste’molchilarni chalg’itishlari, josuslik, qo’poruvchilik va ug’irlik kabi usullardan foydalanish tushuniladi.
Xalol raqobat esa buning aksi bulib, asosan ikki usulda, ya’ni narx va sifat orkali olib borilishi mumkin. Narx orkali raqobatlashuv usuli tanlanganda narxni tushirish va kutarish orkali raqobatlashiladi. Bunda raqobatlashadigan firmaning narxni kutarish yoki pasaytirish chegarasi asos kilib olinadi. Ammo shuni unutmaslik zarurki, narx bilan raqobatlashish xamisha xam qo’l kelavermaydi. SHuning uchuy iqtisodiyotda tovarning sifati orkali raqobatlashish aloxida o’rin tutadi. Jumladan, agar ikki firma tomonidan taqdim etilayotgan maxsulot yoki tovarning narxi bir xil bulsa, xaridor o’z-o’zidan uning sifatiga, afzalligiga e’tiborni qaratadi va sifati yukori bulgan tovarni sotib olishga intiladi. Raqobatni sub’ektlariga karab asosan uchta guruhga bo’lish mumkin.
1. Bozorda ishlab chiqaruvchilar yoki xizmat ko’rsatuvchilar orasidagi raqobat muxim xisoblanib, uni xam uch turga ya’ni, tarmok ichidagi, tarmoklararo va mintakaviy raqobatga bulish mumkin.
a) tarmok ichidagi raqobat bu asosan bir xil maxsulot ishlab chikaruvchilar urtasidagi raqobat xisoblanib, u asosan tovarlar sifati, narxi, tovarning ko’rinishi, korxona foydasi miqdori va xuddi shunday tovarlar ishlab chiqarayotgan boshqa ishlab chiqaruvchilar faoliyatiga bog’liqlikni taqozo etadi. Ishlab chikaruvchilarga ichki va tashki sharoitlarning xar xil ta’siri tufayli ular bozorda turlicha ulushga ega bo’ladilar va turli mavqeni egallaydilar.
b) tarmoklararo raqobatda turli tarmoklar o’rtasida raqobat mavjudligini ko’rish mumkin. Masalan bir xududga sarmoya kiritish niyatida bulgan sarmoyador tarmolar o’rtasida o’zi uchun eng foyda keltiruvchan bqlgan tarmoqni tanlaydi. Resurslar doimo foyda normasi ancha past bulgan tarmokda yuqoriroq bo’lgan tarmoqqa oqib o’tadi. SHu asosda tarmoqlararo raqobat - tovar ishlab chiqaruvchilar o’rtasida o’z mablag’larini eng foydali ishlab chiqarish sohasiga joylashtirish uchun kurash sodir bo’ladi.
v) mintaqalararo raqobat davlatlar orasida yuzaga keladigan raqobat ko’rinishidir. Misol uchun, Yaponiyada avtomobil ishlab chikarish xarajatlari AKSHga qaraganda kamroq bo’lganligi munosabati bilan dunyo avtomobil bozorlaridagi savdolarda mavjud raqobat natijasida yuzaga kelgan narxlar tizimi yapon avtomobil ishlab chikaruvchilari uchun foydalirokdir. SHu sababli, avtomobil ishtiyoqmandlarining avtomobillarga bulgan exdiyojining katta kismi Yaponiya avtomobillari xisobiga qondiriladi. Natijada ko’prok chidamli bo’lgan AKSH avtomobil ishlab chikaruvchilari raqobat kurashida yutkazadilar.
2. Xaridorlar o’rtasidagi raqobat raqobatning boshqa turlariga nisbatan rivojlangan bozor xo’jaligida kamroq axamiyatga eta. Albatta, xar bir sotuvchi uchun xaridorlarning tovar uchun ko’prok xak tulaydigani afzaldir. Lekin, ishlab chikarish taklifi talab bilan muvozanatga kelgan vaziyatda xaridorlar o’rtasidagi raqobat ikkinchi o’ringa o’tadi. Raqobatning keskinlashuvi biron bir tovarni taklif etishni ko’paytirish uchun to’sik paydo bo’lgan paytdagina yuzaga kelib, agar tovar yetishmasligi paydo bulsa, xaridorlar uni sotib olishda bir-birlaridan o’zishga intilib, sotuvchilarga balandroq narx taklif kiladilar. Sotuvchilar esa taqchil tovarni talab narxi bo’yicha, ya’ni xaridori chiqsa, iloji boricha yuqori narx bo`yicha sota boshlaydilar. Xaridorlarning sotib olish imkoniyatlari bir xil xaridorlar va xech narsa sotib ololmaydigan xaridorlar ozmi-ko’pmi yutqazadilar, chunki ularning extiyojlari kondirilmaydi.
bulganligi sababli kup hak tulay oladigan kishi ushbu vaziyatda afzal kuriladi. Bunday raqobat natijasida barcha xaridorlar, har xolda tovarni sotib oladigan, tovar yetarli mikdorda bulgandagiga Karaganda kuprok kak tulaydigan
3. Sotuvchi bilan xaridor urtasidagi raqobat - muvozanat narxlar shakllanishi jarayonida sodir buladi. Dastlabki shakllangan narx bo`yicha talab taklifdan yukori bulsa, narx oshib boradi. Bunday vaziyatda sotuvchilar bilan birgalikda xdrakat kilish xos bulib, xaridorlar parokanda buladilar va ularning har biri takchil molni sotib olishda boshkasidan uzishga intiladi. Bordi-yu, dastlabki narx vaziyatida taklif talabdan ortik; bulsa, xaridorlar sotuvchilarni bir-birlari bilan uzaro raqobat kilishga va kolaversa narxni pasaytirishga majbur etadilar. Bundan xaridorlar yutadilar, chunki ulardan har biri tovarni arzonrok narxda sotib olishga muvaffak buladi. Adam Smit shunday deydi: “Bir xil kasb egalari kam uchrashadilar, hatto ular kuvonchli kunlarida yoki shunchaki dam olish uchun uchrashganlarida ham, biror bir uchrashuvlari yukki, bu uchrashuvlar jamiyatga karshi til biriktirish yoki narx-navoni kanday kutarish yuzasidan biror bir kelishuv bilan yakunlanmasin.” Raqobat ijtimoiy nuktai nazardan makbul hodisa, lekin ayrim hollarda xujalik sub’ektlariga bozor ishtirokchilari sonini cheklash yoki birgalikda narxlarni kutarish bo`yicha rakiblar bilan kelishishga xam yul ochish mumkin.
Raqobatdoshligini oshirish, shuningdek, xujalik yurituvchi sub’ektlarning iktisodiyotimizdagi yetakchi tarmok; va soxdlarda mahsulot tannarxini kamida 20 foiz tushirish, tannarxni kamaytirish bo`yicha belgilangan parametrlarga erishish uchun rahbar va mas’ul xodimlarni
ragbatlantirishning ta’sirchan mexanizmini ishlab chiqish, energiya manbalari va kommunal xizmatlarning asosiy turlari bo`yicha narxlarning kutarilishini cheklash, ya’ni ularni 6-8 foizdan oshirmaslik” yuzasidan kat’iy chora-tadbirlar kurish zarurligiga alohida e’tibor karatdi.
Ushbu risolada raqobatning vujudga kelishi, turlari, mazmuni xdmda uni tartibga soluvchi konunchilik asoslari tugrisida batafsil ma’lumotlar berish bilan birgalikda, uning yunalishlari bo`yicha misollar keltirishga alohida e’tibor karatildi. Keyingi risolalarimizda narx (baho) siyosati, uning shakllanishi, mahsulot (ish, xizmat)lar tannarxini pasaytirish yullari, iste’molchilarning xukuklarini xdmoya kilittt va reklama bozorini tartibga solish kabi masalalarini yoritishni rejalashtirganmiz.
Bozor tizimida raqobatning mukammal va nomukammal raqobatdan iborat ikki asosiy turi bor:
Mukammal yoki sof raqobat shunday raqobatki, unda ko’pchilik qatnashadi. Erkin raqobatli bozorda sotuvchilar va haridorlar ko’pchilik bo’lib, ulardan hech biri monopol mavqeiga ega bo’lmaydi, bozorda zo’ravonlik qilib o’z izmini yurgiza olmaydi.
Nomukammal raqobat cheklangan raqobat, tabiatan monopol raqobatdir. Bunda ko’pchilik bo’lmagan, lekin tovarlarning katta qismini taklif etuvchi yoki sotib oluvchi firmalar raqobatlashadi. Nomukammal raqobatning oligopolistik raqobat degan tu­ri ham borki, unda g’oyat ozchilik, lekin yirik firmalar qatnashadi. SHu boisdan raqobat tor doirada yuz beradi. Oligopolistik raqobatga misol qilib avtomobil bozoridagi raqobatni olish mumkin Masalan, Germaniyada «Mersedess-Benq», «BMV», «Folsvagen» va «Opelь» kabi firmalar avtomobil bozorida raqobatlashadilar, ularga bas keladigan firmalar umuman yo’q. Ammo ular ham jahon bozorida «Ford», «Tayota», «Pejo», «Volьvo» kabi firmalar raqobatiga yo’liqadi.
Nomukammal raqobatning yana bir turi sof monopolistik raqobatdir. Bu raqobatga xos belgi u yoki bu tarmoqda aynan bir firmaning hukmronlik qilishidir. Masalan, Toshkent traktor zavodi O’zbekistondagi traktor bozorida tanho hukmron, undan boshqa traktorsozlik zavodlari yo’q. Lekin chetdan, xorijiy mamlakatlardan keltirilgan traktorlar uning tovari bilan raqobatlashadi.
Sof monopoliya sharoitida hukmron firmalar resurs bozori­da haridor sifatida bellashadilar. Ular sifatli va arzon resurslarni qo’lga kiritish, malakali ish kuchini sotib olish uchun raqobatga kirishadilar. Binobarin, ishlab chiqarish qanchalik ozchilik qo’lida to’planmasin, baribir raqobat yo’qolmaydi. Sof monopoliyani ikki omil yuzaga keltiradi: a) texnologik mo­nopoliya — texnikaviy yangiliklar yirik firmalar qo’lida to’planadi, natijada o’zgalar ulardan foydalana olmaydilar yoki foydalangan taqdirda ham bunga katta pul to’laydilar, natijada ularning tovarlari qimmatga tushib, raqobatga chiday olmaydi; b) tabiiy monopoliya — yer osti va yer usti boyliklari ayrim firmalarning ixtiyorida bo’lib, boshqalar ulardan foydalana ol­maydi. Masalan, bir firma neftga boy yerni sotib olgan bo’lsa, boshqa firmalar shu yerda neft qazib olib, neft bozorida raqobat qila olmaydi.
Bozor amaliyotida raqobat turlari yonma-yon turadi va hatto tutashib ham ketadi. Masalan, O’zbekistondagi dehqon bozori vabuyum bozorlarida sof raqobat, resurslar bozorida ham sof raqobat, ham nomukammal raqobat va uning har xil ko’rinishlari mavjud.
Raqobat kurashining ikki usuli farqlanadi: narx vositasidagi raqobat va narxsiz raqobat.
Narx vositasida raqobatlashuvda kurashning asosiy usuli ishlab chiqaruvchilarning o’z tovarlarini narxlarini boshqa ishlab chiqaruvchilarining shunday mahsulotlari unikiga nisbatan pasaytirishi hisoblanadi.
Uning asosiy va eng ko’p qo’llaniladigan ko’rinishi - “narxlar jangi” deb aytiladiki, bunda yirik ishlab chiqaruvchilar raqiblarini tarmoqdan siqib chiqarish uchun narxni vaqti-vaqti bilan yoki uzoq muddat pasaytirib turadi. Raqobatning bu usuli korxona ishlab chiqarishning ancha past xarajatlaridan foydalanmasa, bozorda o’z o’rnini mustahkamlash uchun foydaning bir qismidan voz kechishiga to’g’ri keladi. Bu usulni qo’llash uchun ishlab chiqaruvchi boshqa raqiblariga qaraganda unumliroq texnologiyani kiritishi, malakaliroq ishchilarni yodlashi va ishlabchiqarishni yaxshiroq tashkil qilishi kerak bo’ladi. Faqat shundagina uning tovarining individual qiymati bozor qiymatidan past bo’lib, mazkur tovar narxni tushurish imkoniyatini beradi.
Narx vositasida raqobatlashish usullaridan biri - demping narxlarni qo’llashdir. Bunda milliy ishlab chiqaruvchilar o’zlarining tovarlarini boshqa mamlakatlariga ichki bozordagi narxlardan, ayrim hollarda tannarxidan ham past bo’lgan narxlar bo’yicha chiqaradi.
SHu orqali ular ichki bozorda narxlarning barqarorligiga erishish mamlakatdagi ortiqcha mahsulotni yo’qotish, yangi bozorlarga kirib olish va unda o’zlarining iqtisodiy mavqeini mustahkamlashga xaraqat qiladi.
Ayrim hollarda narx yordamida raqobatlashishning belgilangan narxlardan chegirma qilish, asosiy harid qilingan tovarlarga boshqa tovarlarini qo’shib berish muayyan hollarda imtiyozli narxlarni belgilash kabi usullaridan ham foydalaniladi.
Hozirgi davrda bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda baho yordamida raqobat qilish o’z o’rniga ega emas, chunki ishlab chiqaruvchilardan birining o’z mahsulotiga narxni pasaytirishi uning raqobatchilarining ham shunday xaraqat qilishini taqozo qiladi. Bu bozorda firmalarning mavqeini o’zgartirmaydi, faqat tarmoq bo’yicha foydani kamaytiradi.
Narxsiz raqobat shu bilan xarakterlanadiki, bunda raqobat kurashining asosiy omili tovarlarning narxi emas, balki uning sifati, servis xizmat ko’rsatish, ishlab chiqaruvchi firmaning obro’-e’tibori hisoblanadi.
Narxsiz raqobat bilan bir vaqtda yashirin narx yordamidagi raqobat ham bo’lishi mumkin. Buning uchun yangi tovarlarning sifati oshishi va iste’mol hususiyatlarining yaxshilanishi ular narxlarining oshishiga qaraganda tez ro’y berishi kerak. Hozirgi davrda bir turdagi mahsulotlarning ko’payishi ularning sotishni rag’batlantiruvchi reklama, tovar belgilari va fabrika muhrlaridan foydalanishni keltirib chiqarmoqda. Iste’molchilik bozorida qo’shimcha xizmat ko’rsatish orqali haridorlarni o’ziga jalb qilish keng tarqalmoqda.
Narxsiz raqobatning tovar sifatini tabaqalashtirish kabi usuli ham mavjudki, bunda tovarlar bir xildagi ehtiyojni qondirishi va bir turga mansub bo’lishi, lekin turli-tuman iste’mol xossalariga ega bo’lishi mumkin.
Tovarlar talabga nisbatan ortiqcha bo’lgan sharoitda ishlab chiqaruvchilar tovarlarini kreditga sotish usulidan foydalanib raqiblaridan ustun kelishlari mumkin. Bunda dastlab tovar narxining faqat bir qismi to’lanadi, uning qolgan qismi esa shartnomada kelishilgan aniq muddatlarda to’lanadi.
Fan-texnika taraqqiyoti avj olgan hozirgi sharoitda, texnika va texnologiyaning eng yangi yutuqlari ustidan nazorat qilish uchun kurash raqobatning asosiy usullaridan biriga aylanib bormoqda. Bundan tashqari, ishlab chiqaruvchi korxonalar haridorlarni jalb qilish maqsadida uzoq muddat foydalaniladigan iste’molchilik tovarlariga kafolatli va kafolatdan keyingi xizmat ko’rsatishning turli xillarini amalga oshirmoqdalar. Masalan, kompьyuter ishlab chiqaruvchi firma, o’z mahsulotini sotibgina qolmasdan, balki uni o’rnatadi, iste’molchi korxona xodimlarini ulardan foydalanishga o’rgatadi, kafolatlangan muddatda va undan keyingi davrda ta’mir ishlarini bajaradi, texnikaviy xizmatni amalga oshiradi; mahsulotlari o’lchamlarini buyurtmachi ehtiyojlariga yaqinlashtiradi.
Narxsiz raqobat usullari ichida marketing muhim ahamiyatga ega bo’lib, u mahsulot ishlab chiqarish va sotish jarayonini talabga moslashtiruvchi tadbirlar tizimidan iborat. Bozor iqtisodiyoti sharoitida talabni yaxshi o’rgangan va iste’molchilar ehtiyojlarini to’laroq qondira oladigan korxonalar har doim raqobat kurashida yutib chiqadi.
Yirik ishlab chiqaruvchilar bozordagi vaziyatni o’zgartirish uchun o’zining ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanishni kamaytirib tovar taklifini qisqartiradilar. SHu sababli iqtisodiy beqarorlik davrlarida ham narx beqarorligicha qolaveradi.
SHunday qilib, monopoliyalar hukmron bo’lgan sharoitda narxsiz raqobat muhim o’rin tutadi. Buning sababi shundaki, birinchidan, monopoliyalar tovar sifatini oshirish, iste’molchilarga xizmat ko’rsatishni yaxshilash yo’li bilan tovar ko’paytirishi mumkin. Ikkinchidan, ular moliyaviy jihatdan kuchli bo’lganligi sababli mahsulotini yangilash, ishlab chiqarishni qayta jihozlash va reklamaga zarur bo’lgan mablag’ni sarflay oladilar.