2-mavzu. O‘yinlаr nаzаriyasi va raqobat strategiyalari

2-MAVZU. O‘YINLАR NАZАRIYASI VA RAQOBAT STRATEGIYALARI
Reja:
2.1. O‘yinlar va strategik qarorlar
2.2. Dominantlik strategiyasi
2.3. Nesh muvozanati
2.4. Mahbus dilemmasi
2.5. Aralash strategiyalar
2.6. Takrorlanadigan o‘yinlar
2.1. O‘yinlar va strategik qarorlar
Firmalar qarorlarni qabul qilishda o‘z raqiblarining ehtimoliy harakatlarini qanday hisobga olish mumkinligini bilamiz. Biroq, bozor tuzilishi va firmalar strategiyasi to‘g‘risida biz hali hal qilmagan ko‘plab savollar mavjud. Masalan, nima uchun ba’zi bozorlarda firmalar hamkorlik qilishga tayyor, ba’zilarida ular agressiv raqobatlashadi? Potensial raqobatchilarni bozorga kirishiga to‘sqinlik qilish uchun firmalar nima qilishlari zarur? Talab shartlari va xarajatlar o‘zgarganda yoki bozorga yangi raqobatchilar kirib kelganda firmalar narx o‘rnatish bo‘yicha qanday qarorlar qabul qilishi lozim? Ushbu savollarga javob berish uchun o‘yinlar nazariyasidan foydalanish mumkin. O‘yinlar nazariyasini qo‘llash mikroiqtisodiy tahlilning rivojlanishida muhim bosqichga aylanmoqda. Ushbu nazariyaning muhim jihatlari bozorlarning faoliyat ko‘rsatishi va rivojlanishini hamda menejerlar o‘z faoliyatida strategik qarorlar qabul qilishda nimalarni e’tiborga olishlari kerakligini ko‘rsatadi.
O‘yin – bu har qanday vaziyat bo‘lib, unda o‘yinchilar boshqa o‘yinchilarning harakatini va reaksiyasini hisobga olib strategik qarorlar qabul qiladi. O‘yinlarga misol sifatida bir-biri bilan raqobatchi bo‘lgan firmalarning narx belgilashi yoki auksionda noyob san’at asari uchun narx beruvchi sotib oluvchilar guruhini keltirish mumkin.
Strategik qaror qabul qilish o‘yinchilarning yutug‘ida o‘z ifodasini topadi. Firmalarning narx belgilashdagi yutug‘i bo‘lib foyda hisoblanadi. Kim oshdi savdosidagi o‘yinchi uchun yutuq iste’molchining ortiqchaligini egallashdan, masalan, badiiy asar uchun u baholagan summa bilan haqiqatda to‘lashi kerak bo‘lgan summa orasidagi farqdan tahkil topadi.
O‘yinlar nazariyasining bosh masalasi, har bir o‘yinchi uchun optimal strategiyani tanlash hisoblanadi. Strategiya – o‘yinni o‘tkazishdagi reja yoki harakatlar qoidasi. Narx belgilashda firmalarning strategiyasi quyidagicha bo‘lishi mumkin, “Men belgilangan narximni toki mening raqiblarim ham shunday yo‘l tutguncha yuqori ushlab turaman, agar raqiblarimdan biri narxni pasaytirsa, men narxni undan ham ko‘proq pasaytiraman”. O‘yinchi uchun optimal strategiya shunday strategiyaki, u o‘yinchining kutiladigan yutug‘ini maksimallashtiradi.
Biz o‘z harakatlarimizning natijalari haqida o‘ylaydigan ratsional o‘yinchilar ishtirok etadigan o‘yinlarga e’tibor qaratamiz. Aslida biz quyidagi savolga javob izlaymiz: agar raqiblarim o‘zlarini oqilona tutishlariga va foydasini maksimallashtiradigan tarzda harakat qilishlariga amin bo‘lsam, o‘zim qaror qabul qilishda ularning xatti-harakatlarini qanday e’tiborga olishim kerak?
Albatta, real hayotda o‘z harakatlarining oqibatlari haqida o‘ylamaydigan noratsional raqobatchilarga ham duch kelish mumkin. Biroq raqobatchilarni aqlli va ratsional deb taxmin qilgan yaxshiroq.
Raqobatchilarning xatti-harakatlarini hisobga olish oson ish emas. Optimal strategiyani aniqlash to‘liq simmetrik va mukammal axborot sharoitlarida ham qiyin bo‘lishi mumkin (ya’ni raqobatchilar bir xil xarajatlar tarkibiga ega va boshqalarning xarajatlari, talablarini to‘liq biladi). Bundan tashqari, biz firmalar turli xil xarajatlar va noaniq axborotlarga, raqobat ustunligi va zaifligining turli darajalari hamda shakllariga ega bo‘lgan yanada murakkab vaziyatlarni ko‘rib chiqamiz.
O‘yinlar nazariyasida eng oddiy o‘yinlar turiga ikki kishi qatnashadigan o‘yinlar kiradi. Agar o‘yinda uch va undan ortiq o‘yinchi qatnashsa, u holda ba’zi o‘yinchilar kelishib strategiya tuzishlari mumkin, bu esа tahlilni murakkablashtiradi.
To‘lov summasiga ko‘ra nol summali va noldan farqli o‘yinlar bo‘lishi mumkin. To‘lov summasi nol bo‘lgan o‘yinga antogonistik o‘yinlar deyiladi: yutilgan summa, boy berilgan summaga teng, ya’ni umumiy yutuq nolga teng.
O‘yinchilar kelishuviga ko‘ra koalitsion (bu yerda o‘yinchilar kelishib koalitsiya tuzadilar, ya’ni bir necha o‘yinchi kelishib birgalikda harakat qiladi) va koalitsiyasiz (har bir o‘yinchi o‘zi uchun o‘ynaydi) o‘yinlar mavjud. Koalitsiyasiz, ya’ni to‘lov summasi nolga teng bo‘lgan o‘yinga Kurno modeli misol bo‘lsa, to‘lov summasi nolga teng bo‘lmagan o‘yinga “mahbus dilemmasi” kiradi. Ushbu muammoning ahamiyati ham shundaki, oligopolistik firmalar ushbu muammoga ko‘proq duch keladi.
Koalitsion o‘yinda o‘yinchilar majburiy shartnomalar (bitimlar) tuzishlari mumkin, bu ularga qo‘shma strategiyalarni rejalashtirishga imkon beradi. Nokoalitsion o‘yinda muzokaralar olib boorish va majburiy shartnomalar (bitimlar) tuzishning iloji yo‘q.
Koalitsion o‘yinga misol sifatida xaridor va sotuvchi o‘rtasida tovar narxi to‘g‘risida muzokaralar olib borishni keltirish mumkin. Agar bir birlik tovarni ishlab chiqarish tannarxi 100 dollarni tashkil etsa va xaridor uni 200 dollarga baholasa, bu o‘yin uchun koalitsion (qo‘shma) yechim topish mumkin: tovarni 101 dollardan 199 dollargacha sotish bo‘yicha har qanday kelishuv xaridorning yutug‘i va sotuvchining foydasini maksimallashtiradi hamda bir vaqtning o‘zida ikkala tomonning ham farovonligini oshiradi. Boshqa bir misol sifatida ikkita firmaning yangi texnologiyani joriy etish uchun qo‘shma sarmoyalar bo‘yicha muzokaralar olib borishni keltirish mumkin (hech qaysi firma yakka tartibda joriy etish uchun nou-xauga ega emas deb faraz qilamiz). Agar firmalar o‘zlarining hamkorlikdagi investitsiyalaridan tushadigan foydani taqsimlash uchun shartnoma tuzishlari mumkin bo‘lsa, koalitsion natija ikkala firmaning ham mavqeini yaxshilaydi.
Ikki raqib firma o‘z narxlarini mustaqil ravishda belgilashda bir-birining mumkin bo‘lgan xatti-harakatlarini hisobga oladigan vaziyat koalitsiyasiz o‘yinga misol bo‘ladi. Har bir firma tovar narxini pasaytirish orqali bozorning katta qismini egallashini biladi, ammo buni amalga oshirish narxlar jangini boshlash xavfini tug‘diradi. Koalitsiyasiz o‘yinga boshqa bir misol – bu kim oshdi savdosi: har bir ishtirokchi optimal savdo strategiyasini belgilashda boshqa ishtirokchilarning mumkin bo‘lgan xatti-harakatlarini hisobga olishlari kerak.
Koalitsion va koalitsiyasiz o‘yinlar o‘rtasidagi asosiy farq shartnomalar tuzish imkoniyatiga bog‘liq. Koalitsion o‘yinlarda majburiy shartnomalar tuzilishi mumkin, koalitsiyasiz o‘yinlarda esa yo‘q.
Biz asosan koalitsiyasiz o‘yinlar xususida fikr yuritamiz. Biroq, har qanday o‘yinda strategik qaror qabul qilishning eng muhim jihati – bu raqibning yondashuvini anglab yetish (raqibini ratsional deb hisoblaymiz) va uning firma harakatlariga nisbatan reaksiyasi haqida xulosalar chiqarishdir. Ammo oddiy o‘yin vaziyatlarida ham odamlar ko‘pincha raqiblarning pozitsiyasini tushunmaydilar va ularning taklif qiladigan oqilona javoblarni e’tiborsiz qoldiradilar.