2-mavzu: O‘zbekiston Respublikasi bank tizimi va boshqa kredit muassasalari Reja

Bank va uning turlari

t/r	Turkumlash belgilari	Bank turlari
	Vakolatiga qarab	emissiya qiluvchi banklar tijorat banklari investitsion banklar universal banklar
	Operatsiyalarni bajarish xarakteriga qarab	tarmoqlar bo’yicha mij ozlar tarkibi bo ‘yicha miqdor bo’yicha regionlar bo’yicha xizmat qiluvchi banklar
	Mulk shakliga qarab	ixtisoslashgan (masalan, ipoteka) banklar davlat banklari aksioner (hissador) banklar xususiy banklar aralash banklar
	Faoliyat miqyosiga qarab	• bank konsorsiumlari

		yirik banklar o’rta banklar mayda banklar
	Xizmat qilish sohasiga qarab	mahalliy (regional) banklar regionlararo banklar milliy banklar xalqaro banklar
	SHo‘‘balar soniga qarab	sho‘‘basi bor banklar sho‘‘balari yo‘q banklar

Demak, bank - bu pul mablag‘larini o‘zida mujassamlashtiruvchi va jamg‘aruvchi, kredit beruvchi, pul hisobini olib boruvchi, pul va qimmatli qog‘ozlarni emissiya qiluvchi, oltin va chet el valyutalari bilan operatsiyalarni bajaruvchi yirik muassasadir.

Ko‘pgina moliya institutlari, shu jumladan qimmatli qog‘ozlar oldi-sotdisi bilan shug‘ullanuvchi dilerlar, broker firmalari, sug‘urta kompaniyalari o‘zlarining ko‘rsatgan xizmatlari bilan ko‘proq banklarga tenglashishga va bankka xos ishlar bilan shug‘ullanishga harakat qiladilar.
Ana shunday moliya institutlari o’zlarini bank bo’lmagan banklar deb ataydilar
Bank bo’lmagan banklar (asosiy muassasalar)

t/r	Bank bo’lmagan muassasalar	Mashg'uloti
1.	Ipoteka Kompaniyalari	tijorat maqsadida foydalaniladigan bino yoki yashash uylaridan samarali foydalanish uchun qisqa muddatli kredit berish bilan shug'ullanadilar
2.	Faktoring Kompaniyalar	vaqtinchalik moliyalashni ta’minlash maqsadida (asosan debitorlar schyotidan) korxonalardan qisqa muddatli aktivlarni sotib oladilar
3.	Trast Kompaniyalar	korxona, xususiy shaxslar va zarar bilan ishlaydigan tashkilotlar mulklarini boshqaradi va ularni himoya qiladi. Mijozlarning qimmatli qog‘ozlarini xususiy investorlarga j oylashtiradilar
4.	Ma’lumotlarni qayta ishlash kompaniyalari	ma’lumotlarni kompyuter ishlab ularni uzatish bilan shug‘ullanishadi
5.	Sug'urta kompaniyalari	sog‘liqni va kishilar hayotini turli xavflar va baxtsiz hodisalardan sug‘urta qilish bilan shug‘ullanadi. SHu bilan bir qatorda ular bilan bog‘liq bo‘lgan kreditlarni beradilar

6.	Qimmatli qog’ozlar savdosi bilan shug‘ulla- nuvchi brokerlik firmalari	opsion shartnomalari, valyutali moliyaviy fyucherslar, muomaladagi qimmatli qog’ozlarning oldi-sotdisi bo’yicha mijozlarning buyruqlarini bajaradilar
7.	Moliyaviy masalalar bo’yicha maslahat beruvchi firmalar	aktivlarni boshqarish va investitsiya masalalari bo’yicha mijozlarga kiradilar
8.	Qimmatli qog’ozlarni tarqatish bilan shug’ullanuvchi firmalar	davlat va munitsipal zayomlarni, korporatsiyalar aksiya- larini, qimmatli qog’ozlarni, korporatsiyalarning qarz majburiyatlarini, mijozlar schyotlari bilan ta’minlangan qim-matli qog‘ozlarni sotib oladi, shuningdek, yuqorida qayd qilingan qimmatli qog‘ozlarni investorlarga takroriy sotishni taklif qiladilar
9.	Moliyaviy Kompaniyalar	korxonalar va xususiy shaxslarga qisqa va uzoq muddatli kapital miqdorlarini aniqlash bilan shug‘ullanadilar
10.	Kredit kartochkalari bilan shug’ullanuvchi kompaniyalar	chakana savdo korxonalarini qo‘llab quvvatlash va xususiy shaxslarga qisqa muddatli kreditlar berish bilan shug‘ullanadilar
11.	Lizing Kompaniyalari	aktivlarni sotib oladi va muhtoj korxonalarga, xususiy shaxslarga ularni ijaraga beradi
12.	Sug’urta Agentliklari	kredit yoki moliyaviy xizmatlar bilan bog‘liq bo‘lgan sug‘urta polislarini sotadilar yoki to‘la-to‘kis brokerlik va sug‘urtaviy xizmatlarni bajaradilar
13.	Ko’chmas mulk operatsiyalari bilan bog’liq xizmatlarni bajaruvchi firmalar	ko‘chmas mulkni baholash va ular bilan bog‘liq bo‘lgan tijorat loyihalarni moliyalashtirish bilan shug‘ullanadilar
14.	Omonat, ssuda berish bilan shug’ullanuvchi assotsiatsiyalar	asosan xususiy shaxslar va oilalarga omonat depozitlarga jamg‘ariladigan mablag‘lar rejalarini, shuningdek uy-joy qurish uchun kredit taklif qiladilar

80-yillarda qimmatli qog‘ozlar oldi-sotdisi va brokerlik bilan keng faoliyat boshlagan «Meril Linch» va «Dreyfus korporeyshn» firmalari bank bo‘lmagan banklarga misol bo‘la oladi.
Tovar-pul munosabatlarining vujudga kelishi va ularning rivojlanib borishi banklarning paydo bo‘lishiga asos soladi. O‘rta asrlarda banklar dastlab puldorlar tomonidan pulni qabul qilish va boshqa davlat shahar puliga almashtirib berish asosida kelib chiqqan. Keyinchalik puldorlar bo‘sh turgan mablag‘laridan foyda olish maqsadida qarz so‘ragan subektlariga vaqtinchalik foydalanishga bergan. Bu hol pul almashtiruvchi puldorlarning bankirlarga aylanishga olib kelgan.
Dastlabki banklar jirobanklar nomi bilan XVI asrlarda (aniqrog‘i 1587 yilda) Florensiya va Venetsiyada kichik banklar vujudga kela boshlagan. Ular turli shaharlar va mamlakatlarning pul belgilarini almashtirishga ixtisoslashgan bo‘ladilar. Keyinchalik shunday banklar Amsterdamda (1605 y), Gamburgda (1618 y), Milanda, Nyurnbergda, Genuyada vujudga kelgan. Bu banklar asosan o‘z mijozlari-savdogarlarga xizmat qilishgan. Ular hisob-kitobni asosan naqd pulsiz amalga oshirishgan.
Tarixda birinchi yirik bank 1694 yilda Angliyada tashkil etilib, unga davlat tomonidan banknotlar chiqarishga ruxsat berilgan. U bank aksiyador-emmission bank deb hisoblangan. Keyingi ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot, xususan, sanoatning rivojlanishi natijasida banklar boshqa mamlakatlarda ham tashkil qilina boshlanadi.
Natural xo‘jalik munosabatlarining tugashi, savdo-sotiq munosabatlarining rivojlanishi pullik hisob-kitoblar olib borishiga, kreditning rivojlanishiga yo‘l ochdi. Ishlab chiqarishning rivojlanishi yollanma mehnatni borgan sari ko‘p jalb qilishga olib kelgan. g‘llanma mehnat uchun haqning pul shaklida to‘lanishi doimiy pul aylanishni yuzaga keltiradi. Pul aylanishi esa muayyan boshqaruvni talab qildi. Bu vazifani banklar bajara boshladi.
SHunday qilib, banklar mablag‘larni yig‘ish va taqsimlash orqali ssuda kapitali harakatini boshqara boshladi.
XX asrning boshlarida yirik Evropa mamlakatlarida o‘zining ko‘p filiallariga ega bo‘lgan, yirik sanoat monopoliyalari bilan uzviy bog‘liq faoliyat ko‘rsatayotgan banklar vujudga keldi. Bular jumlasiga xalqaro pul, hisob va kredit munosabatlarini olib boruvchi quyidagi xalqaro banklarni kiritish mumkin:

• 
  Evropa rivojlanish va taraqqiyot banki;
  
• 
  Xalqaro valyuta fondi;
  
• 
  Xalqaro Moliya korporatsiyasi;
  
• 
  Xalqaro hisob-kitoblar banki;
  
• 
  Evropa investitsiya banki va boshqalar.
  

Xorijiy banklar to‘liq yoki qisman chet el investitsiyalariga tegishli bo‘lgan banklar bo‘lib, ular o‘z faoliyatini mahalliy qonunlar doirasida olib boradi. Hozirgi vaqtda bunday banklar yirik banklarning sho‘‘balari sifatida faoliyat ko‘rsatadi.