2-Mavzu so’zlarning shakl va ma`no munosabatiga ko’ra turlari reja

GRADUONIMIYA (darajalanish) 
Lug’aviy ma’no guruhlari doirasida ma’no darajalanishini ifolalovch leksik birliklar 
graduonimiyadir. 
Belgini darajalab atab keluvchi 
so’zlarni o’zaro birlashtirish tilshunoslikda uzok tarixga 
ega. A.Navoiy 
"Muhokamatul lug’atayn" asarida "yig’i" holatini ifodalovchi quyidagi 
darajalanish qatorini ajratadi: 
ingramoq, singramoq, yig’lamsinmok, yig’lamok, 
siqtamoq, o’kirmok, hoy-hoy yig’lamoq. Bumday leksemalar qatori o’zaro darajali 
ziddiyati (graduonimik oppozisiya)da turadi. Ninni-
chaqaloq, go’dak-bola; buzok-
g’unojin-sigir qatorida "yoshning miqdori" semasi darajalangan. 
Darajalanish qatorlari bir bosh leksema 
atrofida bo’ladi. Jumladan, "o’g’il", "o’smir", 
"yigit" so’zlari yoshiga ko’ra darajalanish qatorida bosh leksema "o’g’il" so’zi sanaladi. 
Darajalanish 
munosabatlari bilan bog’langan so’zlar qatorini ikki1a 1) sof lisoniy 
asoslar; 2 )  
g’ayrilisoniy asoslarga ajratish mumkin. 
G’ayrilisoniy omilga tabiatda bo’ladigan sifat va miqdoriy o’zgarishlar asosida yuz 
beradigan hodisalar va shu hodisalarga inson tomonidan 
atab qo’yilgan alohida so’zlar 
kiradi. Ya’ni mikdoriy farkar alohida so’zlar bilan ataladi: nihol, ko’chat, daraxt 
Lisoniy lug’aviy darajalanishda bir qator so’zlardagi atash- nomlash semalari 
tarkibidagi miqdorga 
ma’lum bir belgining oz-ko’pligi, turli xil darajalariga ishora mavjud: 
Jumladan, 
darcha eshik darvoza so’zlarining "O’zbek tili izoqli lug’ati" talqinida 
"kichkina", "eshikcha", "katta" so’zlari miqdoriy belgilarga ishora qilinganligini ko’rish 
mumkin. 
So’zlarning graduonimik katorlarga tizilishi ma’lum bir belgi (oppozisiya belgisi) 
zaminida sodir 
bo’ladi. Masalan,"qizillik" belgisi asosida gulobi, pushti, kizg’ish, kizil, ol, 
kirmizi; "yosh mikdori"ga 
ko’ra: toy-ot; "Katta-kichiklik" mikdoriy belgisiga ko’ra: kulba-
hujra-uy-hovli-
ko’shk-kasr-saroy -koshona kabilarga bo’linadi. 

---

Graduonimik munosabatlarni 
o’rganish graduonimik uyalar lug’atlarini tuzish, o’zbek 
tili 
lug’at xazinasidan unumli va samarali foydalanishga kulay imkoniyatlar yaratib 
beradi. 
O’zbek tilida graduonimiya bo’yicha nomzodlik dissertasiyasi Sh.Orifjonova 
tomonidan himoya 
kilingan. 
(Qarang: 
Sh.Orifjonova 
"O’zbek tilida lug’aviy 
graduonimiya" NDA, T.: 1996) 
PARTONIMIYA 
So’zlararo ma’noviy munosabatlarda partonimiya o’ziga xos o’ringa ega.