2-mavzu. Talab va taklif tahlili asoslari. Bozor muvozanati. Talab, talab chizig‘i va ularga ta’sir qiluvchi omillar. Talab funksiyalari va talab qonuni

1.Bozor muvozanati va muvozanat narx
Muvozanat - bu tizimning shunday bir holatiki, agar unga biror bir tashqi kuch ta’sir qilmasa, u o‘zining ushbu holatini saqlab qoladi.
“The two curves intersect at the equilibrium, or market-clearing, price and quantity. At this price P₀ the quantity supplied and the quantity demanded are just equal (Q₀). The market mechanism is the tendency in a free market for the price to change until the market clears (i.e., until the quantity supplied and the quantity demanded are equal). At this point there is neither shortage nor excess supply, so there is also no pressure for the price to change further. Supply and demand might not always be in equilibrium, and some markets might not clear quickly when conditions change suddenly, but the tendency is for markets to clear”⁴.
Talab va taklif modelida talab chizig‘i bilan taklif chizig‘ining kesishgan nuqtasi bozor muvozanatini bildiradi. Demak, bozor muvozanati talab hajmi bilan taklif hajmining tengligini ta’minlaydigan narx darajasi va tovar miqdori bilan aniqlanadi. Talab va taklif qonuniga ko‘ra shuni ta’kidlash mumkinki, agar bozor muvozanat holatida bo‘lsa, u holda, uning qatnashchilari tovar narxini yoki tovar miqdorini o‘zgartirishga hech narsa sabab bo‘lmaydi.
Muvozanat narx (11-rasm) deb, shunday narxga aytiladiki, bu narxda bozorda taklif qilinadigan ne’mat miqdori , unga bo‘lgan bozordagi talab miqdori ga teng, ya’ni .

11-rasm. Muvozanat narx va muvozanat ishlab chiqarish.

11-rasmdan ko‘rinib turibdiki, bozor muvozanati yagona. Talab va taklif chizig‘iqlari yagona muvozanat nuqtada kesishadi. va nuqtalar, muvozanat nuqta ning koordinatlari hisoblanadi.
Bozordagi talab va taklifning o‘zgarishi, bozor muvozanatini o‘zgarishiga olib keladi. Masalan, bozordagi talab oshsa, (talab chizig‘i o‘ngga siljiganda) muvozanat narx va muvozanat tovar hajmi o‘sadi. Agar bozor talabi kamaysa (talab chizig‘i chapga siljisa), va lar ham kamayadi. Bozor taklifi oshsa (taklif chizig‘i o‘ngga siljisa), muvozanat narx kamayadi, muvozanat tovar hajmi o‘sadi. Agar bozor taklifi kamaysa (taklif chizig‘i chapga siljisa), muvozanat narx o‘sadi, muvozanat tovar hajmi kamayadi (12, 13-rasmlar).

12-rasm. Talab chizig‘ining 13-rasm. Taklif chizig‘ining

siljishi. siljishi.
Agar taklif va talab chiziqlari bir vaqtning o‘zida siljishsa, muvozanat narx va muvozanat miqdor larning o‘zgarishi har xil bo‘lishi mumkin.
YUqorida keltirilgan bozor modeli statik bo‘lib, u ma’lum vaqt oralig‘ini oladi (masalan, u bir oyga, bir yilga teng bo‘lishi mumkin). Bunday bozor modelida o‘zgaruvchilar vaqtga bog‘liq emas.
Modelda talab, taklif va narxlarning bog‘liqliklarini vaqt o‘zgarishi bilan bog‘lasak, model dinamik modelga aylanadi. Faraz qilaylik, ma’lum vaqt oralig‘ida (masalan, bu oraliq bir oy bo‘lsin) bir birlik tovarning bozor narxi bo‘lsin (ya’ni, tovar narxi bir oy ichida o‘zgarmaydi). Tovarning bozor narxi muvozanat narxga teng bo‘lishi ham, teng bo‘lmasligi ham mumkin.
Agar biz vaqt oralig‘ini qarasak, u holda qiymatlarni qabul qiladi. - narx traektoriyasini yoki dinamik model traektoriyasini beradi.
Bitta mahsulot uchun bozorning dinamik modelini qaraymiz.
Modelda talab chizig‘ini va taklif chizig‘i vaqt o‘zgarishi bilan o‘zgarmaydi. Talab funksiyasi va taklif funksiyasi narx ga bog‘liq. Bu erda - oraliqdagi narx, - oldingi - oraliqdagi narx. Talab funksiyasi:

bu erda - o‘zgarmas parametrlar.
Taklif funksiyasi:

bu erda - o‘zgarmas parametrlar.
Muvozanat narx quyidagi qaytariladigan bosqichlar bo‘yicha aniqlanadi:
1. Talab va taklif chiziqlari grafigi chiziladi (gorizontal o‘q bo‘yicha narx qo‘yiladi, vertikal o‘q bo‘yicha taklif va talab qilingan mahsulot miqdori );
2. Boshlang‘ich vaqt oralig‘i bo‘yicha taklif miqdori , boshlang‘ich narx ga ko‘ra aniqlanadi, (boshlang‘ich narx ) oldindan sotuvchi tomonidan beriladi;
3. oraliq uchun narx muvozanatlik shartidan aniqlanadi.


Narx ma’lum bo‘lgani uchun, yuqoridagi tenglikdan aniqlanadi; uchun aniqlanganidan keyin yuqoridagi ikkinchi va uchinchi bosqichlar takrorlanib, aniqlanadi va hokazo.
Hisob-kitoblarning to‘xtash sharti bo‘lib, bu shart barjarilsa, muvozanat narx
Taqribiy baholash: Agar bo‘lsa, deb qarash mumkin.
Misol. Quyidagi talab funksiyasi berilgan bo‘lsin:

Taklif funksiyasi:

uchun boshlang‘ich narx bo‘lsin va bu narxda taklif miqdorini aniqlaymiz:

Muvozanatlik shartiga ko‘ra ni aniqlaymiz.
dan


Endi hol uchun taklif miqdorini aniqlaymiz:

Muvozanatlik shartidan ni aniqlaymiz:
yoki


uchun taklif miqdori aniqlanadi;

Muvozanatlik shartidan ni aniqlaymiz.

.
Keyingi hisob-kitoblarda
va

Agar aniqlik darajasini deb olsak, bo‘lgani uchun muvozanat narx sifatida biz aniqlik bilan ni qabul qilishimiz mumkin.
Muvozanat narxni to‘g‘ridan-to‘g‘ri muvozanatlik sharti bo‘yicha aniqlash ham mumkin:
deb
yoki

Muvozanat narx ga teng, muvozanat tovar miqdori
.
Umuman olganda bozorning dinamik modelida bozor narxi ning o‘zgarishi uch xil variantga olib kelishi mumkin:
1. Vaqt o‘tishi bilan bozor narxi ning muvozanat narxdan chetlanishi kamayib boradi;
2. Bozor narxi muvozanat narxdan uzoqlashib boradi;
3. Bozor narxi muvozanat narx atrofida tebranib turadi va bozor muvozanatiga hech vaqt erishilmaydi.
Agar taklif chizig‘ining yotiqligi talab chizig‘ining yotiqligiga nisbatan tikroq bo‘lsa, birinchi hol amalga oshadi. Agar taklif chizig‘i talab chizig‘iga nisabat yotiqroq bo‘lsa, ikkinchi hol yuz beradi. Uchinchi holatda talab va taklif chiziqlari yotiqligi bir xil bo‘ladi (14-rasm):

14-rasm. bo‘lgan hol.

Agar taklif chizig‘i talab chizig‘i ga nisbatan yotiqroq bo‘lsa, ikkinchi variant yuz beradi (15-rasm) va uchinchi variantda taklif va talab chiziqlari yotiqligi bir xil bo‘lsa:

15-rasm. bo‘lgan hol.

To‘g‘ri chiziqli talab va taklif funksiyalari:


uchun da bo‘ladi, ya’ni muvozanat narxga bozor narxi yaqinlashadi agar quyidagi shart bajarilsa, ya’ni bo‘lsa.
Bozorning dinamik modelida narxlar traektoriyasi o‘rgimchak uyasi to‘riga o‘xshagani uchun ham bu model to‘rsimon model deb nom olgan.
To‘rsimon model sifatida birja bozorini (masalan, qimmatli qog‘ozlar bozori, yoki valyuta bozorini) qarash mumkin.