2. Mobil qurilmalar uchun dasturiy ta’minot turlari va qurilmalarning ishlash usullari

2.3.Operatsion tizimlarning yoyilishi


Operatsion tizimlarning yoyilishi UNIX operatsion tizimining tarixi 1969-yilga borib taqaladi, oʻshanda AT&Tʼdagi Bell Labs tadqiqot loyihasi doirasida umumiy maqsadli vaqtni taqsimlovchi kichik operatsion tizim ishlab chiqilgan boʻlib, u ancha samarali ekanligi isbotlangan. 1976-yilda Bell Labs ushbu tizimning oltinchi nashrini chiqardi, u keng tarqalgan V6 nomi bilan tanilgan va universitetlarga bepul tarqatilgan. 3 yildan soʻng yettinchi versiya (V7) chiqdi. Bu keng tarqalgan tarqatish uchun birinchi versiya edi (asosan universitetlar va tadqiqot laboratoriyalarida) va UNIXʼning koʻpgina keyingi versiyalari uchun asos boʻlib xizmat qildi. Universitetlarga 100 dollarga, qolganlarga esa 21 000 dollarga taklif qilingan.V7ʼning chiqarilishi bilan AT&T UNIX Support Group (USG)ni yaratdi, keyinchalik u UNIX System Laboratories (USL)ga aylandi. Guruhning vazifasi UNIXʼni tijorat mahsuloti sifatida „targʻib qilish“ edi. Bell Labs ham, USG ham turli yoʻnalishlar uchun tizimni rivojlantirishda davom etdi. USLʼning System III va System V versiyalari keng tarqaldi va zamonaviy tizimlarning rivojlanishiga katta taʼsir koʻrsatdi.1992-yilda AT&T barcha UNIX tizimlarini Novell kompaniyasiga sotdi, u UnixWare deb nomlangan tizim asosida V tizimni ishlab chiqdi, u unchalik mashhur boʻlmagan (Hozirda UnixWare tizimi Novell tomonidan Santa Crouze Operation kompaniyasiga sotilgan va SCO UnixWare deb ataladi).UNIXʼning aksariyat versiyalari maʼlum darajada AT&T dasturiy taʼminotiga asoslanganligi sababli, Novell UNIX sotuvchi boshqa sotuvchilardan ham royalti oladi (Sun Microsystems oʻrniga bir martalik katta toʻlovni amalga oshirgan).Berkley UNIX operatsion tizimi 1977-yilda Berklidagi Kaliforniya universitetining Kompyuter tizimlari tadqiqot guruhi (CSRG) AT&T dan V6 manba kodini litsenziyalaganida tuzilgan. Ushbu guruh tomonidan chiqarilgan versiyalar qisqacha BSD (Berkley Software Distribution) deb nomlangan. Ularning chiqarilishi 1977-yilda PDP-11 mashinasi uchun 1BSD versiyasi bilan boshlandi va 1993-yilda 4.4BSD versiyasi bilan yakunlandi. BSD AT&Tʼning UNIX variantiga asoslanganligi sababli undan foydalanish uchun AT&T litsenziyasi talab qilingan.Hukumat laboratoriyalari va korxonalar uchun asl AT&T litsenziyalari har doim qimmat boʻlgan. Ular dastlab universitetlar uchun arzon edi, biroq UNIX tijoriy jihatdan qabul qilinishi bilan narx tez koʻtarildi. Oxir-oqibat, Berkli AT&T kodini BSDʼdan olib tashlashga qaror qildi. Ish uzoq, zerikarli va mashaqqatli edi. U tugashiga biroz vaqt qolganida universitet operatsion tizimlarni tadqiq qilish uchun mablagʻni yoʻqotdi va Hisoblash tizimlarini oʻrganish guruhi (CSRG) tarqatib yuborildi.Tarqalishidan oldin Study Group oʻzining AT&T boʻlmagan ikkinchi darsligini Net/2ʼni chiqardi. Baʼzi kompaniyalar va birinchi navbatda — BSDI (Berkley Software Design, Inc.) ushbu versiyani asos qilib oldi, uni toʻldirdi va uni arzon va ayni paytda ishonchli UNIX dasturi sifatida sotishni boshladi. Shu bilan birga, AT&T va Berkley sudga daʼvo qilishdi: AT&T mualliflik huquqini buzganlik uchun, Berkeley esa shartnoma shartlariga rioya qilmaslik (xususan, kelishilgan kreditni berishdan bosh tortish uchun). Shu bilan birga, AT&T rahbarlari BSDIʼni Net/2 dan oʻz mahsuloti uchun asos sifatida foydalanganligi uchun sudga berishdi.1994-yil fevral oyida Novell (oʻsha paytgacha AT&Tʼdan UNIXʼni sotib olgan) va Kaliforniya universiteti bir-biriga qarshi daʼvolarini qaytarib olishga kelishib oldilar. BSDI ishi ham tezda hal qilindi. Tafsilotlar ommaga eʼlon qilinmadi, ammo universitet Net/2 versiyasini sotishni toʻxtatdi va yanada yetuk dasturiy taʼminot toʻplamini eʼlon qildi, 4.4BSD-Lite Novell va Kaliforniya universiteti ushbu paketni erkin sotishga baraka berdilar. BSDI oʻzining 4.4BSD-Lite mahsulotini 1995-yil oʻrtalariga qadar qayta tashkil etish rejalarini eʼlon qildi (OʼReilly & Associates 4.4BSD qoʻllanmalari va 4.4BSD-Lite manba (yuklab boʻlmaydigan) CD-ROMʼni juda mos narxda sotadi.1980-yillarda bir nechta ish stantsiyalari ishlab chiqaruvchilari UNIXʼning oʻz versiyalarini ishlab chiqishga kirishdilar. Odatda, firma AT&T yoki BSD tizimining versiyalaridan birini oladi va uni oʻzida ishlab chiqishda davom etadi. Baʼzi firmalar biron bir variantga yopishib olishni xohlamadilar va ikkala versiyaning xususiyatlariga ega boʻlgan duragaylarni ishlab chiqdilar.Xalos davom etar ekan, turli standartlar tarafdorlari UNIX versiyalarining tarqalishini cheklash uchun kampaniya boshladilar. Toʻsatdan koʻplab UNIX standartlari paydo boʻldi, ularning har biri bir nechta sotuvchilarning zaif koalitsiyasi tomonidan qoʻllab-quvvatlanadi. UNIXʼning mavjud versiyalarini kodlash oʻrniga, bu standartlar bozorga tobora koʻproq operatsion tizimlarni chiqardi. DEC standart foydasiga UNIX versiyasini ishlab chiqishni toʻxtatgan yagona yirik sotuvchidir. (X/Open Konsortsiumining joriy Unified UNIX Spetsifikatsiyasi, Spec 1170, dastlab taxminan 1170 APIni oʻz ichiga olgan. Spec 1170 barcha yirik UNIX operatsion tizim ishlab chiqaruvchilari tomonidan qoʻllab-quvvatlanadi)[5].Linux operatsion tizimi 1991-yilda tuzilgan va rasmiy ravishda 1994-yilda Linus Torvalds tomonidan chiqarilgan.Linux yagona mashhur hobbi operatsion tizim hisoblanadi (Torvalds uni bitiruv malakaviy ishi sifatida yozgan).Ushbu operatsion tizim butun dunyo boʻylab dasturchilar tomonidan qoʻllab-quvvatlanadi, ishlab chiqilgan va toʻldirilgan. Linux yagona bepul (toʻliq bepul) operatsion tizimdir.Koʻp vazifali koʻp foydalanuvchili 32-bitli Linux tizimining kelib chiqishi UNIX universal operatsion tizimlari sinfidan keladi.Linux uchun muhim rivojlanish foydalanuvchilarga qulay qobiqlarning paydo boʻlishidir. Tanish ish stoli va Windows piktogrammalarining kombinatsiyasi va Linux yadrosining kuchi darhol ishlab chiquvchilar va foydalanuvchilarning eʼtiborini tortdi. 1999-yilda eng yirik kompyuterlar yetkazib beruvchilaridan biri oʻz tizimlariga oʻrnatish uchun Linuxni tanladi. Oʻsha yili taniqli Corel korporatsiyasi Linuxʼning birinchi tijorat versiyasini — original oʻrnatish tizimiga ega kompilyatsiya qilingan tarqatish paketini chiqardi, buning natijasida Linuxʼga kompyuterni joriy qilish jarayoni juda soddalashtirildi.Hozirgi vaqtda Linux nafaqat serverlarga, balki tayyor shaxsiy kompyuterlar va noutbuklarga oʻrnatilmoqda. 2000-yilda OS tarafdorlari Windowsʼning ustiga oʻrnatish uchun moʻljallangan Linux versiyasini chiqardilar.
OS/2 operatsion tizimi IBM va Microsoft oʻrtasida qoʻshma loyiha sifatida 1984-yilda boshlangan. Keyinchalik, loyiha bekor qilindi va Microsoft oʻzining OS/2 versiyasini Windows NTʼga oʻzgartirdi. OS/2ʼning oʻzi esa IBMda ishlab chiqilishda davom etdi. OS/2 dastlab MS-DOS oʻrnini bosuvchi sifatida ishlab chiqilgan. Yangi operatsion tizimni ishlab chiqish ortidagi tushunchalar istiqbolli edi: OS/2 koʻp vazifalikni, virtual xotirani, grafik foydalanuvchi interfeysini qoʻllab-quvvatlaydi va DOS ilovalarini ishga tushiradi. Biroq, bu rejalarning aksariyatini amalga oshirib boʻlmadi.1987-yilda chiqarilgan OS/2 1.0ʼning birinchi versiyasi koʻp vazifali tizim uchun zarur boʻlgan koʻpgina funksiyalarni oʻz ichiga olgan. Biroq, u grafik qobiqga ega emas edi va koʻplab mashhur printerlar va boshqa qurilmalar uchun drayverlarga ham ega emas edi. Bundan tashqari, u kompyuter resurslariga juda talabchan edi; DOS-ilovalarning bajarilishi va oʻzaro taʼsirini juda sekin amalga oshirar, baʼzan esa umuman amalga oshirmas edi; foydalanuvchi bir vaqtning oʻzida faqat bitta dastur bilan ishlashi mumkin edi, qolgan jarayonlar fonda bajarilgan.Har bir yangi versiya bilan OS/2 yanada yaxshilandi. OS/2 v2.00 1992-yilda allaqachon birinchi versiyaning asosiy kamchiliklari bartaraf etildi. Bu shaxsiy kompyuterlar uchun birinchi mavjud va ishlaydigan 32 bitli operatsion tizim boʻlib, OS bozorida shubhasiz unga eʼtibor kuchaydi. Buning ortidan OS/2ʼning juda muvaffaqiyatli tarmoq versiyalari (masalan, Warp 3, Warp Connect, Warp 4) chiqarildi. Shu paytdan boshlab, OS/2ʼga oʻxshash tarmoqlar bilan ishlovchi operatsion tizimlar ishlab chiqila boshlandi[6].Windows operatsion tizining birinchi versiyasi 1985-yilda eʼtiborga olinmasdan chiqdi. 1992-yilda chiqarilgan Windows 3.0 katta mashhurlikka erishdi. Ikki yil oʻtgach, 3.1 va 3.11 versiyalari paydo boʻldi (oxirgisi toʻliq multimedia qoʻllab-quvvatlashi va mahalliy tarmoqda ishlash kabi muhim elementni oʻz ichiga olgan — shuning uchun u Windows For Workgroups nomini oldi). Windows allaqachon kompyuterda mavjud boʻlgan DOSʼning ustiga oʻrnatildi va faqat uning imkoniyatlarini kengaytirdi. Aslida, bu shunchaki grafik qobiq boʻlib, kompyuterda oʻrnatilgan MS-DOS toʻplamiga oʻrnatiladi.Koʻp vazifalilikning paydo boʻlishi bir vaqtning oʻzida ishga tushirilgan ilovalar soni ikki yoki uchta bilan cheklangan boʻlsa-da, oz miqdordagi tezkor xotira (RAM)ni ishga tushirishga ruxsat bermagan. 640 KB toʻsiq yoʻqoldi va kompyuter unga oʻrnatilgan barcha operativ xotiradan foydalana oldi.Windows oʻzining noyob beqarorligi, tez-tez „qotib qolishi“ va koʻp sonli xatolar bilan ajralib turardi. Bu Windowsʼdagi dasturlarning operativ xotira va protsessor quvvatining boʻlinishi sodir boʻlgan umumiy makonda yashashi kerakligi bilan bogʻliq edi.32-bitli Windows NT, bozorga 1993-yilda chiqqan birinchi versiyasi va oxirgisi 1998-yilda, boshidanoq asosan ish uchun moʻljallangan oʻta barqaror, ishonchli tizim sifatida tuzilgan edi.1997-yil oxirida Microsoft Windows 98ʼning ishlab chiqarishdan oldingi nusxalarini yuz minglab beta testerlarga tarqatdi.Windows 2000 1999-yilda chiqarilgan. Yangi operatsion tizim nafaqat “korporativ” bozor uchun, balki uy kompyuterlarida ham oʻrnashish uchun standart boʻlishi kerak edi. Biroq, kompyuter resurslariga boʻlgan yuqori talablar baʼzi uy foydalanuvchilarini yangi tizimdan uzoqlashtirdi. Aynan shu kamchiliklar, shuningdek, Windows 2000ʼda “oʻyin rejimi”ni qoʻllab-quvvatlash, tuzatishlar va yaxshilanishlardan keyin ham idealdan uzoq boʻlganligi, Microsoftʼni Windows 2000ʼni “yagona, universal operatsion tizim” qilish gʻoyasidan voz kechishga majbur qildi.Windows XP 2001-yilning yozida paydo boʻldi. Bu operatsion tizim “korporativ” operatsion tizim yaʼni Windows XP Server hamda “uy” Windows XP Professional, Windows XP Home naqllari chiqarilgan edi.2004-yil oʻrtalarida Microsoft baʼzi muhim xususiyatlarni olib tashlagan holda Longhorn (Windows Vista tizimining xomaki naqli) operatsion tizimini qayta ishlab chiqishga qaror qildi. Ushbu ishning natijasi 2007-yil boshida Windows Vista operatsion tizimining chiqarilishi edi. Ushbu tizim ekspertlar va foydalanuvchilarning aralash bahosini oldi. Windows Vistaʼning chiqarilishidan keyingi ikki yil ichida foydalanuvchilarning faqat kichik bir qismi unga oʻtdi va eng mashhuri vaqt sinovidan oʻtgan Windows XP edi.2007-yil 30-yanvarda (oddiy foydalanuvchilar uchun) yangi operatsion tizim Windows Vista paydo boʻldi. Chiqarilganidan beri Vista juda koʻp tanqidlarga uchradi. Windows Vista texnologiya versiyasi boʻlib, texnologiyalarni faollashtirish uchun mustahkam poydevor boʻlishni maqsad qilgan, ularning aksariyati foydalanuvchiga darhol koʻrinmaydigan tizim funksiyalari bilan bogʻliq.Windows 7 — Microsoft kompaniyasining operatsion tizimlaridan boʻlib, u Windows XP va Windows Vista oʻrnini egallagan va 2009-yil 22-oktyabrda chiqarilgan. Windows 7ʼni ishlab chiqish rasmiy ravishda Windows Vista 2006-yil oxirida chiqarilgandan soʻng darhol boshlandi, biroq baʼzi gʻoyalar Longhorn loyihasida belgilandi, uning ustida ish 2001-yilda Windows XP operatsion tizimi chiqarilgandan keyin boshlangan. Dastlab Longhorn bir qator fundamental yangiliklarni amalga oshirishni rejalashtirgan edi, ammo ushbu loyiha ustidagi uch yillik ishdan so'ng, ishlab chiquvchilar to'liq ish tizimini yaratishga muvaffaq boʻlishmadi. Longhornning chiqish sanalari doimo orqaga surildi va loyihani saqlab qolish uchun keskin choralar ko'rish kerak edi[7].Windows 8 — Windows NT oilasiga mansub operatsion tizim boʻlib, Windows 7 dan keyingi qatorda turadi. Microsoft korporatsiyasi tomonidan ishlab chiqilgan. Yadro versiyasi 6.2. U 2012-yil 26-oktabrda sotuvga chiqdi. 2020-yil dekabr holatiga koʻra, Windows 8 operatsion tizimining dunyoda Internetga kirish uchun foydalaniladigan operatsion tizimining ulushi 1,4% ni tashkil etdi va Linuxdan keyin yettinchi oʻrinda turadi. Server versiyasi Windows Server 2012 2013-yil iyul holatiga koʻra 100 million litsenziya sotilgan. Microsoft 2016-yil 12-yanvarda Windows 8 tizimini qoʻllab-quvvatlashni toʻxtatdi.Windows 8.1 — Microsoft korporatsiyasi tomonidan 17-oktyabr 2013-yilda ishlab chiqarilgan Windows NT oilasining operatsion tizimi boʻlib, Windows 8 dan keyin chiqarildi. Ish stantsiyalari, shaxsiy kompyuterlar va portativ qurilmalar uchun moʻljallangan; server vazifalarini hal qilish uchun moʻljallangan versiya Windows Server 2012 R2 hisoblanadi. Windows 8 bilan taqqoslaganda, u grafik interfeys bilan ishlashda bir qator yangilanishlar va oʻzgarishlarga ega. Windows 8.1, xuddi Windows 8 kabi, sensorli kompyuterlarga qaratilgan, ammo uni klassik shaxsiy kompyuterlarda ishlatish imkoniyatini istisno qilmaydi.Windows 10 — bu Windows NT oilasi doirasida Microsoft tomonidan ishlab chiqilgan shaxsiy kompyuter hamda ish stantsiyalari uchun operatsion tizimdir. Windows 8.1 dan keyin tizim 9 ni chetlab oʻtib, 10 raqamini oldi. Windows 10 ning server naqllari Windows Server 2016 va Windows Server 2019 deb nomlanadi.Tizim shaxsiy kompyuterlar, planshetlar, smartfonlar, Xbox One konsollari va boshqalar kabi turli xil qurilmalar uchun yagona tizimga aylanishi moʻljallangan. Yagona ishlab chiqish platformasi va barcha qoʻllab-quvvatlanadigan qurilmalarga mos keluvchi universal ilovalarning yagona doʻkoni mavjud.Windows 11 — Windows 10 operatsion tizimining davomchisi hisoblanib, Microsoft tomonidan Windows NT oilasiga mansub boʻlgan shaxsiy kompyuterlar uchun operatsion tizimdir. Uning ilk taqdimoti 2021-yil 24-iyunda boʻlib oʻtdi. Windows 11 2021-yil 5-oktyabrda Windows 10 bilan ishlaydigan muvofiq qurilmalar uchun Windows Update orqali bepul yangilanish sifatida chiqarildi.Apple Macintosh shaxsiy kompyuterining evolyutsion tarixi 1976-yilda Stiv Jobs va Stiv Voznyak 48 kb operativ xotira va MOS 6502 protsessor bilan jihozlangan birinchi Apple kompaniyasini qurganlarida boshlangan. Applening ilk modellarida SOS (Sophisticated Operating System) va DOS-3 kabi oddiy konsol operatsion tizimlari ishlatilgan. 1984-yil aprel oyida Apple kompyuterini bozorga chiqargandan soʻng kompaniya oʻzining birinchi operatsion tizimini grafik qobiqli interfeysga ega boʻlgan MacOS 1.0 deb nomlangan ishlab chiqish va tijoratlashtirishga muvaffaq boʻldi.1985-yilning yanvarida ilk bor taqdim etilgan platforma haqiqiy sensatsiyaga aylandi, chunki shu paytgacha hech bir kompaniya bunday ixcham, ishonchli va ishlatish uchun qulay tizim yarata olmagan edi. MacOS 1.0 ish maydoni toʻrtta ochiladigan tizim menyusi toʻplamini oʻz ichiga olgan vazifalar panelini, diskdan oʻchiriladigan obyektlar uchun savatcha va foydalanuvchiga kataloglar va fayl obyektlari bian turli operatsiyalarni bajarishga imkon beruvchi “Macintosh Finder” deb nomlangan fayl boshqaruvchisini oʻz ichiga olgan. Ish stolida tizim diskiga va boshqaruv paneliga yorliqlar mavjud boʻlib, ularda onlayn yordam tizimi va operatsion muhitni sozlash elementlari mavjud boʻlib, operator bu yerda ishga tushiriladigan papkalar va dasturlar uchun piktogrammalarni mustaqil ravishda joylashtirishi mumkin edi. MacOS 1.0 sichqoncha yordamida boshqarildi.1986-yil 26-noyabrda Apple Apple II seriyali kompyuterlar uchun macOS 1.0 versiyasi asosida ishlab chiqilgan va Apple II Desktop deb nomlangan grafik oyna oynasi qobigʻining chiqarilishini e’lon qildi. Ushbu oyna muhiti MacOSʼning birinchi versiyasidan katta farqlarni oʻz ichiga olmaydi, faqat ishlab chiquvchilar Macintosh Finderʼni oddiyroq fayl boshqaruvchisi “Selector” bilan almashtirdilar, bu esa disklarda saqlangan maʼlumotlar bilan elementar operatsiyalarni bajarish va turli dasturlarni ishga tushirish imkonini berdi. Oynalarni ochish va yopish protseduralari endi animatsiya effektlari bilan birga boʻldi, bu esa tizim interfeysidan foydalanishni yanada yoqimli qildi. Apple II Desktop dasturiy taʼminot toʻplami mustaqil operatsion tizim emas edi, bu shunchaki foydalanuvchilarga shaxsiy kompyuter disklari tarkibi bilan yanada qulayroq ishlash imkonini beruvchi qulay grafik plagin (ustqurilma) edi.Keyinchalik, Apple IIGS seriyali kompyuterining paydo boʻlishi bilan ushbu kompyuter tomonidan ishlatiladigan operatsion tizim uchun grafik interfeysni yaxshilashga obyektiv ehtiyoj paydo boʻldi. Koʻp oʻtmay, Apple bozorga GS/OS System 6.0.1 deb nomlanuvchi yangi macOS ilovasini chiqardi.MacOSʼning joriy versiyasi X deb belgilangan va 2001-yil oxirida omma eʼtiboriga havola etilgan. MacOS Xʼda ishlash uchun moʻljallangan eng keng dasturiy taʼminot toʻplami mavjud va platformaning oʻzi hayratlanarli darajada sezgir, samarali va ishonchliligi bilan ajralib turadi.Hozirgi vaqtda foydalanuvchilarning qiziqishini turli xil operatsion tizimlarda ishlaydigan smartfonlar jalb qilmoqda: Windows Phone, Boda, iOS shular jumlasidandir. Ulardan eng mashhurlari iOS va Android boʻlib turibdi.IOS — bu Amerikaning Apple kompaniyasi tomonidan ishlab chiqilgan Linux yadrosiga asoslangan mobil operatsion tizimdir. U dastlab 2007-yilda iPhone va iPod Touch uchun chiqarilgan. Hozirda u barcha Apple qurilmalariga oʻrnatilgan. Mobil Safari brauzeri, vizual ovozli pochta, virtual klaviatura kabi yangiliklar iOSʼni smartfonlar uchun eng mashhur tizimlardan biriga aylantirdi.Android eng dinamik rivojlanayotgan tizim boʻlib, smartfonlar (dastlab kommunikatorlar uchun) uchun ishlab chiqilgan. Bu sensorli ekranga qaratilgan statsionar shaxsiy kompyuterlar va noutbuklarda ishlatiladigan shunga oʻxshash Windows va Linux tizimlarining soddalashtirilgan versiyasidir. Android platformasi operatsion tizim, dasturiy interfeys va kuchli ilovalarni oʻz ichiga oladi.Chrome OS kichik netbuklardan tortib to toʻliq oʻlchamli ish stollarigacha boʻlgan qurilmalar uchun operatsion tizim sifatida sotiladi va x86 hamda ARM protsessor arxitekturasini qoʻllab-quvvatlaydi.Yangi Google Chrome OS optimallashtirilgan Linux yadrosiga asoslangan ochiq manba hisoblanadi va Chrome brauzeri tomonidan boshqariladi. Asosiy xususiyat veb-ilovalarning oddiy operatsion tizim funksiyalaridan ustunligidadir.Bundaasosiyrolbrauzergayuklangan.mahsulotniyaratishstrategiyasiInternetgkirishudalaniladigan shaxsiy kompyuterning apparat resurslariga mos kelmaydigan arxitekturani nazarda tutadi.Tizim tomonidan ishga tushirilgan barcha ilovalar veb-xizmatlardir. Aslida, kompyuterda sodir boʻladigan barcha harakatlar Internetda amalga oshiriladi, shu bois hech qanday oflayn ilovalarni oʻrnatishga hojat yoʻq. Shu munosabat bilan, Chrome OSʼda ishlash kompyuterning kuchli resurslarga ega boʻlishini talab qilmaydi, barcha jarayonlar kompyuterning oʻzida emas, balki tegishli xizmatlarning serverlarida ishga tushiriladi[8]. Biroq bu tizim internet bilan muammosi bor foydalanuvchilardamuammotugʻdirishimumkin.1997 yilda tayyor bo‘lmaganligi sababli, uning nomini o‘zgartirishga majbur bo‘lgan. Windows98 ko‘pgina yangi texnologiyalarni quvvatlash imkonini beradi, shu jumladan, FAT32, AGP, MMX, USB, DVD va ACPI texnologiyalarni ham. Uning eng sezilarli xossasi bo‘lib, veb- brauzer (Internet Explorer)ni operatsion tizim bilan uyg‘unlashtiruvchi, «Faol ish stoli» (Active Desktop) tushunchasi bo‘ladi.Windows 2000 operatsion (amaliy) tizimi. Microsoft Windows operatsion tizimlar Operatsion tizim - bu maxsus dastur bo’lib, budasturning asosiy vazifasi - kompyuter ishini boshqarish,kompyuter va foydalanuvchi o’rtasida muloqotni o’rnatish,tashqi qurilmalar ishlash holatlarini sozlash va ular bilanmuloqotni o’rnatish, har xil dasturlarni ishga tushirish vaularning ishlash holatlarini ta‘minlash.Operatsion tizimlardan eng taniqlilari bu Microsoftfirmasining MS-DOS, Windows operatsion tizimlari,Apple firmasining Macintosh – MacOS operatsion tizimi,Unix va Linux operatsion tizimlari.Operatsion tizimlarning asosiy vazifalariga: - fayl tizimini boshqarish (yozish, o’zgartish, fayllardan nusxako’chirish, erkin foydalanishni nazorat qilish);- dasturlar bajarilishini boshqarish (protsessor vaqtini taqsimlash,dasturlarni diskdan tezkorxotiraga yuklash, yashirin xavfli ta‟sirni tutib olishvah.q.);- xotirani boshqarish (keshlash, taqsimlash,ma‟lumotlarbutliginazorativah.k.);-foydalanuvchi bilan muloqot (klaviaturadan, sichqonchadanbuyruqlarni o’qish, axborotni ekranga, printerga chiqarish vah.k.)kiradi.Operatsion tizim funksiyalari.Operatsion tizim (OT) tushunchasi qisqacha izohlanadigan bo‘lsa, bu boshqaruv dasturidir. OS bu kompyuterning fizik vadasturiy resurslarini taqsimlash va ularni boshqarish uchun ishlatiladigan dastur.Kompyuter resurslari ikki xil: fizik va dasturiy resurslarga bo'linadi. Fizik resurslarga:— xotira;— vinchester;— monitor;— tashqi qurilmalar;— va shu kabilar kiradi.Dasturiy resurslar bu:— kiritish va chiqarishni boshqaruvchi dasturlar;— kompyuter ishlashini ta’minlaydigan boshqaruvchi dasturlar;— berilganlarni tahlil qiluvchi dasturlar;— drayverlar;— virtual ichki va tashqi xotirani tashkil qiluvchi va boshqaruvchi dasturlar va shu kabilardir.Operatsion tizim quyidagi xususiyatlarga ega bo‘lishi talab qilinadi:1. Ishonchlilik. OS o‘zi ishlayotgan qurilmalar bilan birga ishonchli bo'lishi kerak. OSfoydalanuvchi aybi bilan vujudga kelgan xatoni aniqlash, uni tahlil qilish va tiklashholatida bo'lishi kerak. OS foydalanuvchini o‘zi tomonidan qilingan xatodan himoyalashi,hech bo‘lmaganda dasturiy muhitga keltiriladigan zarami minimumga olib kelishi kerak.2. Himoya. OS bajarilayotgan masalalami o'zaro bir-biriga ta’siridan himoyalashi kerak.3. Bashorat. OS foydalanuvchi so‘roviga bashoratchilik bilan javob berishi kerak.Foydalanuvchi buyruqlari tizimda qabul qilingan qoidalar asosida yozilgan bo‘lsa, ularningketma-ketligi qanday bo‘lishidan qat'iy nazar natija bir xil bo‘lishi kerak.4. Qulaylilik. Foydalanuvchiga OS ni taklif qilishdan maqsad resurslarni aniqlash va buresurslarni boshqarish masalalarini yechishdan ozod qilishdir. Tizimni insonpsixologiyasini hisobga olgan holda loyihalash kerak.davomi...5. Samaradorlik. Resurslar taqsimotida OS foydalanuvchi uchun tizimresurslaridan foydalanish darajasini maksimal oshirishi kerak. Tizimning o ‘zi esailoji boricha kamroq resurslardan foydalanishi zarur. Resurslaming OS tomonidanband qilinishi foydalanuvchi imkoniyatlarini kamaytirishga olib keladi.6. Moslanuvchanlik. Tizim amallari foydalanuvchiga qarab sozlanishi mumkin.Resurslar majmuasi OS samaradorligini oshirish maqsadida ko‘paytirilishi yokikamaytirilishi mumkin.7. Kengaytiruvchanlik. Evolyutsiya jarayonida OS ga yangi fizik va dasturiyresurslar qo‘shilishi mumkin.8. Aniqlik. Foydalanuvchi tizim interfeys darajasidan pastda sodir bo'ladiganjarayondan bexabar qolishi mumkin. Shu bilan birga foydalanuvchi tizim haqidaqancha bilgisi kelsa, shuncha bilish imkoniyatiga ega bo‘lishi kerak.Bu oilaning birinchi vakili — MS DOS tizimidir (Microsoft Disk Operating System —Microsoft firmasining diskli operatsion tizimi). Bu operatsion tizim 1981- yilda IBM PC paydo bo’lishi munosabati bilan chiqarilgan.DOS oilasining operatsion tizimlari bir vazifali bo‘lib, quyidagi o‘ziga xosxususiyatlarga ega:• EHM li interfeys foydalanuvchi kiritadigan buyruq yordamida amalga oshiriladi;• Tizimni EHMning boshqa turlariga o‘tishni soddalashtiradigan tuzilma mavjudligi;• Operativ xotiraga kirish hajmining uncha katta emasligi (640 Kbayt).DOS operatsion tizimi oilalarining jiddiy kamchiligi shaxsiy kompyuterlar vaoperatsion tizim zaxiralariga ruxsatsiz kirishdan muhofaza vositalarining yo‘qligidirBular 32 razryadli ko‘p vazifali bir necha kishi foydalanadigan operatsion tizimdir. UNIX ning kuchli tomoni shundaki, bitta tizimning o‘zi turli kompyuterlarda —superkompyuterlardan shaxsiy kompyuterlargacha foydalaniladi. Bu hol tizimni birmashina arxitekturasidan boshqasiga qulay o'tkazish imkonini beradi.UNIXda taqsimlovchi ma’lumotlar bazasiga kirish, lokal tarmoqlar, olis masofdanaloqa qilish va oddiy modem yordamida global tarmoqlarga chiqish imkoni mavjud. UNIX da pochta xizmati — uning asosiy tarkibiy qismlaridandir. Hozirgi paytda UNIX uchun ko'plab miqdorda ilovalar mavjud. DOS va Windows uchun ommaviy bo‘lganilovalar UNIX da foydalanilishi mumkin.UNIX oilasida bir necha operatsion tizimlar mavjud. Bu oilaning turli versiyalari o‘znomiga ega. UNIX operatsion tizimining faylli tizimi foydalanuvchiga vafoydalanuvchilar guruhi darajasida fayllarga beruxsat kirishdan muhofaza etadi. Korxonalar tarmoqlari uchun mo‘ljallangan UNIX Ware 2.0-32 razryadli ko‘p(kishi)foydalanadigan ko‘p vazifali operatsion tizimlar UNIX oilasidagi tarmoqlioperatsion tizimlar orasida keng tarqalmoqdaWindows oilasidagi operatsion tizimlar Microsoft firmasi tomonidan tayyorlangan. Ular qulay grafikinterfeysni o‘zida namoyon etuvchi ko‘p vazifali operatsion tizimdir. Windows-95 operatsion tizimida vaWindows NT operatsion tizimlar shu oilaning asosiy vakillaridandir. Windows-95, MS DOS operatsiontizimi va Windows operatsion qobiqlari negizida ishlab chiqarilgan, u qisman 32 razryadli, qisman 16razryadli operatsion tizimdir.Windows NT operatsion tizimi — eng ko‘p tarqalgan 32 razryadli tarmoqlioperatsion tizimdir. U ikki xil — Windows NT Server va Windows NT Workstation modifikatsiyalaridachiqariladi. Windows NT Server birinchi navbatda tarmoq zaxiralarini boshqarish uchun mo'ljallangan.Windows NT Server axborotning tezkor ishlash vositalariga ega, istalgan aloqa kanallaridan (oddiy telefonliniyalari ham) foydalanish imkoniyatini ta’minlaydi, bir serverga bir vaqtning o‘zida 256 gacha shaxsiykompyuterlar ulanish imkoniyatiga, bir necha server esa ommabop tarmoq xizmatini tashkil etish uchunfoydalanilishi mumkin. Windows NT Workstation — Windows NT operatsion tizimning versiyasi bo‘lib, lokal kompyuterlar vaishchi stansiyalarda ishlash uchun mo'ljallangan. U eng himoyalangan va ishonchli 32 razryadli operatsiontizimdir. Windows NT dagi barcha ilovalar ko‘p vazifalilik rejimida ishlaydi. Ayni paytda Windows NT da MS DOS va 16 razryadli Windows dasturining barcha ilovalari ham ishlayvermaydi. Windows NTWorkstation dan maxfiy malumot yoki dasturlami ishonchli muhofaza qilish zaruriyati tug'ilganda,shuningdek katta hajmdagi ma’lumotlami tahlil qilishda foydalanish maqsadga muvofiqsafidagi mahsulot, Windows NT operatsion tizimi, amaliy tizimining takomillashtirilgan rusumi. Windows 2000ni ko‘pincha W2K shaklida belgilanadi. Windows 2000 operatsion tizimi, amaliy tizimining to‘rt rusumi bor:Professional – stoldagi va mobil tizimlar uchun operatsion tizim. Qo‘llanmalarni ishlatish, Internet bilan ulanish, fayllar, printerlar va tarmoq resurslaridan erkin foydalanish uchun ishlatiladi. Server – veb-server sifatida ham, mahalliy tarmoq serveri sifatida ham ishlatiladi. Advanced Server – biznes-qo‘llanmalar va elektron tijorat uchun ishlatiladi. Windows 2000 Server standart rusumidan yuqori masshtablanuvchanlik va erkin foydalanish qulayligi bilan ajralib turadi.Datacenter Server – yuqori tezlikda ishlaydigan, katta hajmdagi ma’lumotlarga ishlov berish talab qilinadigan kompyuter tarmoqlarida foydalanish uchun yaratilgan.Windows CE operatsion (amaliy) tizimi. Microsoft Windows operatsion tizimi, amaliy tizimining mobil PDA (personal digital assistants)ga o‘xshash kompyuterlar uchun, qisqartirilgan rusumi, Windows CEning grafikinterfeysi Windows 95ga o‘xshash.Windows NT operatsion (amaliy) tizimiWindows NT operatsion (amaliy) tizimi. Windows New Technology (Windows ning yangi texnologiyasi) 32-bitli operatsion tizim bo‘lib, Microsoft korporatsiyasi tomonidan Windows 95 va MS-DOSlarning o‘rniga taklif qilingan. Windows NTning auditoriyasi, kuchli operatsion tizimga talabi bo‘lgan, foydalanuvchilarning eng qiziquvchan 10% qismidir.Windows NTning asosiy ustunliklari quyidagilardir:funksional uyg‘unlik;mobillik;masshtablanuvchanlik;tizimning boshqarilishi;ochiq interfeys;sanoat standartlariniquvvatlash.Windows NT ning ikki rusumi mavjud:Windows NT Server, tarmoqlarda server sifatida ishlash uchun va Windows NT Workstation alohida yokimijoz ish stansiyalari uchun ishlangan.Windows XP operatsion (amaliy) tizimiWindows XP operatsion (amaliy) tizimi. Microsoft korporatsiyasi tomonidan 2001 yilda taqdim qilingan operatsion tizim. Microsoft, Windows XPni Windows 95 chiqarilgandan buyon eng muhim dasturiy mahsulot deb atadi. Windows XP, Windows 2000ning o‘zagida qurilgan bo‘lib, yangi tashqi ifodaga va grafik interfeysga ega. Windowsning avvalgi rusumlariga nisbatan o‘zaro yuqori barqarorlik va ishonchlilikni mujassamlashtirgan. Windows XPning ikki rusumi mavjud: Home va Professional. Microsoft har ikkala rusumning mobilligiga katta e’tibor qaratdi, shu jumladan, qo‘shdi. Simsiz tarmoqlarga ulanish uchun “plugand-play” vositasini ham, Windows Xpda «XP» «eXPerience»ni anglatadi.Operatsion tizim- bu EHM zahiralarini boshqarish amaliy dasturlarni chiqarish va ularning tashqi qurilmalar boshqa dasturlari bilan o’zaro aloqasini amalga oshiruvchi, shuningdek foydalanuvchining kompyuter bilan muloqotini taminlovchi dasturiy vositalari yig’indisidir.OT foydalanuvchiga hisoblash tizimi bilan qulay muloqot qilish usulini taqdim etadi.Ular sanoat tizimlarini, ilmiy asboblarni va mashinalarni boshqarish uchun ishlatiladi. Ushbu turdagi operatsion tizim deyarli foydalanuvchi interfeysi qobiliyatiga ega emas, chunki tizim etkazib berishda muhrlangan quti.Ushbu turdagi tizim, avvalambor, kompyuter resurslarini boshqarish uchun ishlatiladi, shunda ma'lum bir operatsiya har safar sodir bo'lganida bir xil vaqt ichida bajariladi.Operatsion tizimning maqsadi - apparat va dasturiy ta'minotni boshqarish va tartibga solish, u joylashgan qurilmaning to'g'ri ishlashi.
- Foydalanuvchilarning apparat manbalari tafsilotlarini yashirish.
- Kompyuter tizimini samarali foydalanish uchun qulay holga keltiring.
- kompyuter tizimining resurslarini boshqarish.
- foydalanuvchilarga kompyuter tizimidan foydalanish uchun qulay interfeysni taqdim etish.
- foydalanuvchilar va dasturlar o'rtasida resurslarning samarali va adolatli almashinuvini ta'minlash.
- Kim qaysi manbadan foydalanayotganini kuzatib boring, manba so'rovlariga avtorizatsiya qiling va turli dasturlar va foydalanuvchilarning qarama-qarshi so'rovlariga aralashing.
Ads by optAd360Operatsion tizimning tarkibiy qismlari Barcha komponentlar kompyuter tizimining turli qismlari birgalikda ishlashi uchun mavjud.Yadrokompyuterning barcha qurilmalari ustidan boshqarishning eng asosiy darajalaridan birini ta'minlaydi. Yadro operatsion tizimning markaziy qismidir. Dastlab u yuklanadi va asosiy xotirada qoladi.Dasturlar uchun RAM xotirasidan foydalanish imkoniyatini boshqaring, qaysi dasturlarning resurslardan foydalanish imkoniyatini aniqlang. U har doim optimal ishlash uchun CPU ish holatini amalga oshiradi.Jarayonni bajarish moduliOperatsion tizim amaliy dastur bilan apparat o'rtasida interfeysni ta'minlaydi, shunday qilib dasturiy ta'minot operatsion tizimda tuzilgan printsiplar va protseduralarga amal qilish orqali apparatga ulanishi mumkinUzilishlar juda muhimdir, chunki ular operatsion tizimning atrof-muhitga javob berishlari uchun ishonchli usulni taqdim etadi.Interrupt - bu kompyuterga ulangan qurilmadan yoki kompyuter ichidagi dasturdan kelib chiqib, nima qilishini aniq belgilab olish uchun operatsion tizimga kerak bo'lgan signal.Interruptni olgandan so'ng, kompyuter har qanday ishlaydigan dasturni to'xtatib qo'yadi, uning holatini saqlaydi va uzilish bilan bog'liq bo'lgan operatsion tizim kodini bajaradi.U xotirani boshqarishning barcha jihatlariga javobgardir. Bu dastur boshqa dastur ishlatayotgan xotiraga zid kelmasligini ta'minlaydi.Bitta kompyuterda bir nechta mustaqil dasturlarning ishlashini tavsiflaydi. Operatsion tizim ushbu dasturlarning qaerdaligini ko'rish va ma'lumotni yo'qotmasdan boshqasidan ikkinchisiga o'tish qobiliyatiga ega.Bu vaqtni taqsimlash yordamida amalga oshiriladi, bu erda har bir dastur kompyuterning ishlash vaqtining bir qismini ishlatadi.Agar kompyuter bir vaqtning o'zida bir nechta jarayonlarning ishlashiga imkon bersa, u holda bu jarayonlar har birining faoliyatini ta'minlashi kerak. Operatsion tizim qayta ishlashga ruxsat berilishi kerak bo'lgan va qayta ishlanmasligi kerak bo'lgan so'rovlarni ajratib turishi kerak.
Ushbu birlik odamlarning aloqalarini amalga oshirish uchun juda muhimdir. U operatsion tizimdan xizmatlarni tekshiradi va so'raydi, kirish qurilmalaridan ma'lumot oladi va operatsion tizim xizmatlaridan chiqish qurilmalarida holat xabarlarini va boshqalarni ko'rsatishini talab qiladi.
Ma'lumotlarni boshqarish moduli
Ma'lumotlar saqlanganda ularni kuzatib boradi. Dastur ma'lumotlarni fayl nomi va uning joylashgan joyi orqali boshqaradi. Ushbu disk qattiq diskda jismoniy qaerda saqlanganligini biladi.
Ilova va operatsion tizimning o'zaro ta'siri dasturlash interfeysi orqali amalga oshiriladi. Agar dastur ma'lumotni saqlashi yoki qidirib topishi kerak bo'lsa, fayllarni ochish, o'qish, yozish va yopish uchun mas'ul bo'lgan ushbu bo'limni chaqiradi
.Haqiqiy vaqtda operatsion tizim (RTOS)Ular sanoat tizimlarini, ilmiy asboblarni va mashinalarni boshqarish uchun ishlatiladi. Ushbu turdagi operatsion tizim deyarli foydalanuvchi interfeysi qobiliyatiga ega emas, chunki tizim etkazib berishda muhrlangan quti.Ushbu turdagi tizim, avvalambor, kompyuter resurslarini boshqarish uchun ishlatiladi, shunda ma'lum bir operatsiya har safar sodir bo'lganida bir xil vaqt ichida bajariladi.Bitta foydalanuvchi, bitta vazifaUshbu turdagi tizim kompyuter uskunalarini bir kishi bir vaqtning o'zida bitta ishni bajarishi mumkin bo'lgan darajada ishlaydi.Palm tizimi ushbu markaning qo'l kompyuterlari uchun ishlatiladigan ushbu turga tegishli.Bu hozirda statsionar kompyuterlarda qo'llaniladigan. Windows - bu bir vaqtning o'zida bir nechta dasturlarni ishga tushirishingiz mumkin bo'lgan operatsion tizim.Ya'ni, elektron pochta xabarlari chop etilayotganda va Internetdan fayl yuklab olinayotganda, bir kishi matn protsessorida matn yozishi mumkin.Ko'p foydalanuvchiUshbu turdagi tizim yordamida bir nechta odamlar kompyuter resurslaridan bir vaqtning o'zida foydalanishlari mumkin.optizim foydalanuvchilar talablarida muvozanat borligiga va ular foydalanayotgan har bir dasturda etarli miqdorda resurslarga ega ekanligiga ishonch hosil qilishi kerak, agar bitta foydalanuvchi bilan muammo yuzaga kelsa, bu boshqalarga ta'sir qilmaydi.Makrokompyuterlarda ishlatiladigan Unix va VMS operatsion tizimlari ushbu turdagi operatsion tizimning bir qismidir.Hozirda hamma narsa grafikaga asoslangan, foydalanuvchi interfeysi derazalarni, menyularni va foydalanuvchi va kompyuterning o'zaro ta'sirini o'z ichiga oladi.Grafik foydalanuvchi interfeyslari (GUI) mavjud bo'lishidan oldin barcha operatsiyalar buyruqlar yordamida bajarilgan. Operatsion tizimlar ixtiyoriy interfeyslarni qo'llab-quvvatlashi mumkin.Ishni boshqarish vaqtni ham, dasturlarning ishlash ketma-ketligini ham nazorat qiladi.IBM ishini boshqarish tili yuqori darajadagi makrokompyuter va server muhitida keng tarqalgan. Kundalik ishni rejalashtirish uchun ishlab chiqilgan.Unix / Linux serverlarida kichik dasturlarni kun davomida ma'lum vaqtlarda ishlatish odatiy holdir.Ish stoli muhitida operatsion ketma-ketlikni bajarish uchun ommaviy fayllarni yozish mumkin, ularni istalgan vaqtda boshlashni rejalashtirish mumkin.Makrokompyuter va server muhitida ushbu boshqaruv juda muhimdir. Ilovalarning maqsadiga qarab tezroq yoki sekinroq ishlashga ustuvor ahamiyat berilishi mumkin.Statsionar kompyuterlarda ko'p vazifalar odatda vazifalarni o'zgartirishdan iborat bo'lib, foydalanuvchilar o'zlari orasida oldinga va orqaga o'tishlari uchun dasturlarni ochiq holda ushlab turishadi.