2-Modul: Qatti q jismlarda atomlararo bog’lanishlar va ularning turlari

---

2-Modul: Qatti q jismlarda atomlararo bog’lanishlar va ularning turlari. 
Ion, kovalent, vodorod va Van-der-Vals hamda metall bog’lanishlar. 
Noto’g’ri ta’sirlashuvga ega bo’lgan moddalarning tuzilishi, metallik, ion va 
molekulyar hamda kovalent bog’ga ega bo’lgan moddalar kristall tuzilishi. 
Reja 
1.Kimyoviy bog'lanishlarning vujudga kelishi. 
2.Kimyoviy bog'lanish turlari. 
3.Kimyoviy elementlar valentligi. Birikmalardagi element atomlarining valentligi 
va oksidlanish darajasi. 
Kimyoviy bog'lanishlarning vujudga kelishi.
Kimyoviy bog'lanish 
hakidagi ta'limotlar hozirgi zamon kimyosining asosiy masalalaridan biridir. Bu 
ta'limotni bilmay turib kimyoviy birikmalarning turli-tumanligi sabablarini, 
ularning hosil bo'lish mexanizmini, tuzilishini va reaksiyaga kirisha olish 
xususiyatini tushunib bo'lmaydi. 
Molekulada atomni tutib turadigan kuchlarning yig'indisiga 
kimyoviy 
bog'lanish 
deyiladi. 
Hozirgi vaqtda molekulalarda element atomlarining qanday bog'langanligi 
quyidagicha tushuntiriladi: kimyoviy bog'lanish paytida element atomlarining 
tashqi va tashqidan oldingi energetik pog'onachalaridagi elektronlar ishtirok etadi 
va qayta taqsimlanadi. Kimyoviy bog'lanishda ishtirok etuvchi bu elektronlar 
valent elektronlar deyiladi. Bosh guruhcha elementlari tashqi qavat elektronlari 
bilan, yonaki guruhcha elementlari tashqi va tashqidan oldingi ikkinchi qavat 
elektronlari bilan kimyoviy bog'lanishda ishtirok etishi mumkin. 
Ularning maksimal sonini elementning davriy sistemadagi o'rnidan, ya'ni 
guruh raqamidan bilish mumkin (ayrim elementlar bundan mustasno). 
Element atomlari tashqi energetik pog'onalarini tugallashga intiladi. Buning 
uchun ayni atom boshqa atomlardan elektron olishi yoki valent elektronlarini 
birgalikda juftlashtirishi yoxud boshqa atomga elektron berishi mumkin. 
Element atomlari orasida qanday bog'lanish vujudga kelishi elementlarning 
elektromanfiyligiga bog'liq. 
Elektromanfiylik 
– molekuladagi atomlarning o'ziga elektron tortib turish 
qobiliyatidir. 
Ayni elementning taqribiy elektromanfiyligi (EM) uning elektronga 
moyilligi E bilan ionlanish energiyasi (I) yig'indisiga (yoki uning yarmiga) teng: 
Gazsimon fazada bo'lgan normal xolatdagi atomdan bir elektronni batamom 
chiqarib yuborish uchun zarur bo'lgan minimal energiya miqdori 
ionlanish 
energiyasi 
deyiladi. Element atomi bir elektron biriktirib olganda ajralib 
chiqadigan energiya miqdori ayni elementning 
elektronga moyilligi 
deb ataladi. 
Demak, atomlardan molekulalar xosil bo’lishining sababi sistemada 
energetik afzallikning sodir bo’lishidir. Kimyoviy boglanish boglanish energiyasi, 
boglanish uzunligi va valentliklararo burchak nomli kattaliklar bilan 
xarakterlanadi. Kimyoviy bogni uzish uchun zarur bo’lgan energiya boglanish 
energiyasi deyiladi. Хar bir bog uchun tugri keladigan boglanish energiyasining 

---

kiymati 200-1000 kjG’mol ga teng. Masalan, CH
3
F da C-F boglanish energiyasi 
487 kjG’mol ga teng. Molekulada atomlar markazlari orasidagi masofa boglanish 
uzunligi deb yuritiladi. Boglanish uzunligi molekula xosil kiluvchi atomlarning 
tabiatiga, boglanish turiga, element valentligiga va boshqalarga boglik bo’ladi. 
Hozirgi davrda kimyoviy bog'lanishning quyidagi turlari ma'lum: 
1.
Ion bog'lanish;
2.
Kovalent bog'lanish;
3.
Metall bog'lanish;
4.
Donor - akseptor bog'lanish;
5.
Vodorod bog'lanish.