2. Mutloq miqdorlar Nisbiy miqdorlar to‘g‘risida tushuncha, ularning ifodalanishi va turlari

a₁ parametr qiymatini birinchi tenglamaga qo‘yib, a₀ ning qiymatini hisoblaymiz:


Tenglamadagi a₀ va a₁ parametrlarini quyidagi formulalar bilan ham aniqlash mumkin:

SHunday qilib, korrelyasion bog‘lanish regressiyasining to‘g‘ri chiziqli tenglamasi quyidagi ko‘rinishni oladi:

.

Ushbu tenglama yordamida U ning barcha qiymatlarini aniqlaymiz:

so‘m
so‘m
so‘m
… … … … … … …… …… … va h.k.
Demak, a₁ regressiya koeffitsienti natijaviy belgi (Y) bilan omil belgi (X) o‘rtasidagi bog‘lanishni belgilab beradi. Bu esa omil belgi bir birlikka ortganda natijaviy belgi necha birlikka oshadi degan savolga javob beradi.Olingan natijalardan ko‘rinib turibdiki, jon boshiga to‘g‘ri keladigan daromadning bir so‘mga ortishi nooziq-ovqat tovarlarga bo‘lgan sarfni 0.47 tiyinga oshishiga olib keladi.
Egri chiziqli bog‘lanish turli-tuman bo‘lishi mumkin. Iqtisodiy tahlilda eng ko‘p uchraydigan egri chiziqli tenglamalarga quyidagilarni kiritish mumkin:
Giperbola tenglamasi:

Bu regressiya tenglamasining parametrlarini hisoblash uchun quyidagi tenglamalar sistemasidan foydalaniladi:

tenglamaning parametrlari a₀ va a₁oldingi to‘g‘ri chiziqli tenglamaning parametrlariga o‘xshab aniqlanadi(turli metodlar bilan).


Yarim logarifmli tenglama:

Bu tenglamani parametrlarini aniqlash uchun quyidagi tenglamalar tizimidan foydalanamiz:

Ikkinchi darajali parabola tenglamasi:

Bu tenglamaning parametrlari (a₀, a₁, a₂) quyidagi normal tenglamalar tizimini echish bilan aniqlanadi.

9.4-jadval
Tovar oboroti va tovar zaxiralari o‘rtasidagi bog‘lanishlarni hisoblash

Do‘kon lar	Tovar oboroti, mln. so‘m	Tovar zahirasi, mln. so‘m	x^2	x^3	x^4	xy	x^2y
1	36	2,5	1296	46656	167916	90,0	3240,0
2	50	3,9	2500	125000	6250000	195,0	9750,0
3	58	4,1	3364	195112	11316496	237,8	13792,4
4	69	4,4	4761	328509	2266714	303,6	20948,4
5	74	5,0	5476	405224	29986576	370,0	27380,0
6	85	5,8	7225	614125	52200625	493,0	41905,0
7	94	6,9	8836	830584	78074896	648,6	60968,4
8	99	7,1	9801	970299	96059601	702,9	69587,1
9	103	9,2	10609	1092727	112550881	947,6	97602,8
10	108	8,8	11684	1259712	136048896	950,4	102643,2
Jami	776	57,7	65532	5867948	326834708	4938,9	447817,3

9.4-jadvalda hisoblangan ma’lumotlar asosida ikkinchi darajali parabola tenglamasining parametrlarini aniqlaymiz, buning uchun jadvaldagi hisoblangan ma’lumotlarni olib normal tenglamalar tizimiga qo‘yib chiqamiz:

Har bir tenglamaning hadlarini tegishli ravishda a₀ oldidagi sonlarga bo‘lamiz.
a₀+77,6a₁+6553,2a₂=5,77
a₀+84,4a₁+7561,8a₂=6,36
a₀+39,5a₁+4987,4a₂=6,83

Ikkinchi tenglamadan birinchi, uchinchi tenglamadan ikkinchi tenglamani ayirib, ikkita ikki noma’lumli tenglamaga ega bo‘lamiz:

6,8a₁+1008,6a₂=0,59
5,1a₁-2574,4a₂=0,47

Har bir tenglamaning hadlari tegishli ravishda a₁ oldidagi sonlarga bo‘lamiz:

a ₁+148,32a₂=0,0868
a₁-504,38a₂=0,0923

Ikkinchi tenglamadan birinchisini ayiramiz:

-356.5a₂ = 0,005 bu erdan a₂ =
a

₀ va a₁ parametlarni o‘rin almashtirish metodi bilan aniqlaymiz
a
а₀+77.6 ∙ 0.0849+6553,2∙ 0.000014= 5,17
а₀+605882+0,0917=5,77
а₀=5,77- 6,6799
а₀=-0,9099
₁+148.3∙ 0.000014=0,087
a₁+0.0020762=0,087
a₁=0,087-0,0020762
a₁=0,0849

SHunday qilib, ikkinchi darajali parabola tenglamasi quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi.

.

Endi x va x² qiymatlarini o‘z o‘rniga qo‘yib tenglamani bemalol echish mumkin.

9.3 Bog‘liqlikning zichligini o‘rganish metodlari
Statistikada omil belgi bilan natijaviy belgi o‘rtasidagi bog‘liqlikning zichligi bir qancha ko‘rsatkichlar bilan baholanadi:

1. 
   G.B.Fexner (1801-1887) koeffitsienti. Bu koeffitsientni (belgilar muvofiqligi koeffitsienti deb ham yuritiladi) hisoblash uchun, avvalo omil va natijaviy belgi bo‘yicha o‘rtacha darajalar aniqlanadi va variantlarni o‘rtachadan farqi hisoblab chiqiladi, unday keyin omil belgi bilan natijaviy belgi individual belgilarning o‘rtachadan farqini mos kelgan va kelmagan belgilari aniqlanadi va ular o‘zaro taqqoslanadi.
   

Ushbu koeffitsient quyidagicha hisoblanadi: ,

bu erda: M– bir xil ishoradagi (mos kelgan) juft chetlanishlar (x va u ning va dan chetlanishi), H-har xil ishoradagi( mos kelmagan) juft chetlanishlar (x va u ning va dan chetlanishi)
Fexner koeffitsienti qiymati –1 bilan +1 oralig‘ida yotadi va u qanchalik 1 ga yaqin bo‘lsa, bog‘lanish shunchalik kuchli hisoblanadi. Agarda M> N bo‘lsa, F_k ˃0. Sabab mos kelgan belgilar soni mos kelmagan belgilar sonidan ko‘p bo‘lib, bog‘lanishning to‘g‘ri chiziqli ekanligidan dalolat beradi va aksincha. Agarda M=N bo‘lsa F_k =0 bo‘lib, belgilar o‘rtasida bog‘lanish yo‘qligidan dalolat beradi.
9.5 – jadval
Tuman oziq-ovqat do‘konlarining tovar oboroti va foydasi haqidagi ma’lumotlar

Do‘konlar	Tovar oboroti, mln so‘m.(x)	Foyda, mln so‘m.(u)	O‘rtachasidan chetlanish ishoralari
			Tovar oboroti	Foyda
1	29	15	-	-
2	38	17	-	-
3	46	25	-	-
4	54	36	-	+
5	62	32	+	+
6	70	34	+	+
7	79	30	+	+
8	97	40	+	+
O‘rtacha	59,4	28,6

9.5-jadval ma’lumotlaridan ko‘rinib turibdiki 8 ta do‘kondan 7 tasida ishoralar mos kelgan. YUqorida keltirgan formula bo‘yicha bog‘lanish zichligini aniqlasak

Olingan natijadan ko‘rinib turibdiki ikkala belgi o‘rtasidagi bog‘lanish kuchi yuqori va bog‘lanish to‘g‘ri chiziqli bog‘lanish ko‘rinishga egadir.

2. 
   K.Spirmen va M. Kendel koeffitsientlari yoki ranglar (o‘rin, martaba, daraja ) koeffitsienti
   

K.Spirmen omil va natijaviy belgining har bir hadiga o‘rin berib, keyin ular asosida dispersiyani (farqlar bo‘yicha d) hisoblaydi va dispersiya qiymatini hadlar sonini ularning kvadrati (bir ayrilgan holda) ko‘paytmasiga nisbatini oladi yoki quyidagi formula bilan aniqlaydi :

,
bu erda : d-omil belgi bilan natijaviy belgi ranglar o‘rtasidagi chetlanish ( d =x-u) n -hadrlar soni.
Spirmen koeffitsienti qiymati ham -1 va +1 oralig‘ida yotadi. Bu koeffitsientni MDH qarashli eng katta shaharlar aholisi va uning tabiy ko‘payishi bo‘ycha hisoblaymiz(7.6- jadval)
9.6 jadval
MDH dagi eng katta shaharlarning aholisi va tabiiy ko‘payishi bo‘yicha tutgan o‘rni ko‘rsatkichlari

SHaharlar	Aholi soni bo‘yicha (X)	Aholini tabiy ko‘payishi bo‘yicha(Y)	di	di^2
Toshkent	4	1	-3	9
Moskva	1	10	-9	81
Baku	5	2	3	9
Kiev	3	3	0	0
Samara	9	7	2	4
Peterburg	2	9	-7	49
Novosibirsk	8	5	3	9
Ekaterinburg	10	4	6	36
Xarkov	6	8	-2	4
Novgorod	7	6	1	1
Jami	55	55	-6	202

R=1- =1- =1- =1-1,2242=0,2242

Spirmen koeffitsenti bo‘yicha xulosa shuki, eng yirik shaxarlar aholisi va ularning tabiiy kupayishi o‘rtasida to‘g‘ri chiziqli kuchsiz bog‘lanish mavjud.

Belgilarning ranglari (tutgan o‘rinlari)ni ishlatgan holda, korrelyasion bog‘lanishning boshqacha ko‘rsatkichi hisoblashni Kendel taklif qilgan:

YUqorida keltirilgan 9.6-jadval ma’lumotlari asosida Kendel koeffitsentini xisoblaymiz. S=Q-P
bu erda Q-Y-buyicha ijobiy natijalar ya’ni undan katta hadlar; P-salbiy natijalar, ya’ni undan kichik hadlar.
Toshkent shahri uchun Q=+9 (9.6 jadalga qarang). «Y» Toshkent shahri uchun –1, qolgan shaharlarning hammasida undan yuqori, ya’ni: (10,2,3,7,9,5,4,8,6); R=0 Demak, Toshkent shahri uchun S=Q-P=9-0=+9 Moskva uchun Q=0;P=8; –S=-8=(0-8) va h.k.
Olgan natijalarni qo‘shib chiqsak: S=9-8+5+6-1-4+1+2-1=9; endi uni formulaga qo‘ysak:

5. Bir necha belgilar o‘rtasidagi bog‘liqlikni zichligining baholash uchun konkordatsiya koeffitsienti qo‘llaniladi. Uni quyidagi formula bilan hisoblash mumkin:

,
bu erda: m- omillar soni; n- tekislanadigan birliklar soni; s-ranglarni kvadrat chetlanishi.

Konkordatsiya koeffitsientini hisoblashni quyidagi misol asosida ko‘rib chiqamiz. Savdo kompaniyasining 8ta oziq-ovqat do‘konining tovar oboroti bilan muomala xarajatlari mutlaq summasi, nisbiy darajasi, rentabellik darajasi o‘rtasidagi bog‘lanishni kuchini o‘rganish uchun, ular ekspertlar tomonidan quyidagicha ranjirlangan (tekislangan, ballangan).
9.8 jadval
Do‘konlarning tovar oboroti, muomala xarajatlari va rentabellik darajasi o‘rtasidagi bog‘lanish

	Ranglar( )
Do‘konlar	Tovar oboroti	Muomala xarajati-ning mutloq summasi	Muomala nisbiy darajasi	Rentabellik darajasi
1 2 3 4 5 6 7 8	3 2 1 8 7 5 4 6	4 1 3 7 5 6 2 8	4 3 1 6 5 8 2 7	3 1 2 5 7 6 4 8	14 7 7 26 24 25 12 29	196 49 49 676 576 625 144 841
Jami					144	3156

9.8 –jadvalda keltirilgan ma’lumotlar asosida ranglar kvadrat chetlanishini aniqlaymiz:

Konkordatsiya koeffitsienti miqdori teng:

Konkordatsiya koeffitsientining qiymatiga asosan o‘rganilayotgan belgilar o‘rtasida bog‘liqlik ancha kuchli.
Omil belgi bilan natijaviy belgi o‘rtasidagi bog‘liqlik zichligini o‘rganishda yuqorida ko‘rib chiqilgan sodda(oddiy) metodlardan tashqari korrelyasiya koeffitsienti, korrelyasiya indeksi va korrelyasion nisbat ko‘rsatkichlari ham keng qo‘llaniladi.
To‘plam birliklari guruhlariga ajratilgan bo‘lsa va omil belgi bilan natijaviy belgi o‘rtasida to‘g‘ri chiziqli bog‘lanish mavjud bo‘lsa bog‘lanish zichligi korrelyasiya koeffitsienti orqali hisobanadi. Korrelyasiya koeffitsientini quyidagi formulalar bilan hisoblash mumkin.
yoki


yoki

Bu ko‘rsatkichni birinchi bo‘lib Angliyalik olimlar Golton va Pirsonlar taklif qilishgan. Korrelyasiya koeffitsienti –1 dan +1 gacha oraliqda bo‘ladi. Agar korrelyasiya koeffitsienti manfiy ishora chiqsa, bog‘lanish teskari, musbat bo‘lsa to‘g‘ri chiziqli bog‘lanish mavjudligi tan olinadi. Aynan shu xususiyat bilan bu ko‘rsatkich boshqa ko‘rsatkichlardan farq qiladi va bu uning boshqalardan ustunligidir. Korrelyasiya koeffitsienti birga yaqinlashib borgan sari bog‘lanish kuchi oshib boraveradi va aksincha. Bog‘lanish zichligini harakterlovchi ko‘rsatkichlarga sifat jihatdan baho berish uchun statistikada CHeddok shkalalari ishlatiladi.

CHeddok shkalalari

Bog‘lanish zichligi	0,1-0,3	0,3-0,5	0,5-0,7	0,7-0,9	0,9-0,99
Bog‘lanish kuchi	bo‘sh	o‘rtamiyona	sezilarli	yuqori	juda ham yuqori

Ma’lumki, omil belgi bilan natijaviy belgi o‘rtasidagi bog‘lanish zichligi birga teng bo‘la olmaydi. Agar birga teng bo‘lsa, ular o‘rtasida korrelyasion bog‘lanish emas, balki funksional bog‘lanish mavjuddir. Agar nolga teng bo‘lsa, ular o‘rtasida bog‘liqlik umuman yo‘q.

CHeddok shkalalaridan ko‘rinib turibdiki, bog‘liqlikning qiymatlari 0,7dan oshgan taqdirda omil belgi bilan natijaviy belgi o‘rtasida aloqa yuqori, 0,9 bo‘lganda esa juda ham yuqori. Bu holatni determinatsiya koeffitsientiga ko‘chirsak, natijaviy belgining variatsiyasining yarmidan ko‘prog‘i omil belgining o‘zgarishiga to‘g‘ri kelmoqda. Bu korrelyasion bog‘lanishni o‘rganishda, statistik tahlil professional darajada qo‘llanganligini va tenglamalar parametrlari amaliyotda bemalol qo‘llanilishi mumkinligin ko‘rsatadi. Oila a’zolarining daromad summasi va shu oilaning iste’mol savatidagi eng yuqori kaloriyali (ikra, shokolad va go‘sht) tovarlarga bo‘lgan sarflar o‘rtasidagi bog‘lanish zichligini o‘rganish uchun korrelyasiya koeffitsientini hisoblaymiz:
9.9-jadval
Oila daromadlari va eng yuqori koloriyali tovarlarga sarflar

Oila a’zolarining daromad summasi, ming so‘m (x)	Eng koloriyali tovarlarga sarflar. ming so‘m (y)	x∙y	x^2	y^2
54 63 74 90 112 140 190	8 10 11 13 15 17 19	432 630 814 1170 1680 2380 3610	2916 3969 5476 8100 12544 19600 36100	64 100 121 169 225 289 361
723	93	10716	88705	1329

9.9-jadvalda keltirilgan ma’lumotlar asosida omil va natijaviy belgi o‘rtasida bog‘liqlikning zichligini o‘rganish uchun korrelyasiya koeffitsientini hisoblaymiz:

Demak, oila a’zolarining daromadlari yig‘indisi va eng yuqori kaloriyaga ega bo‘lgan tovarlarning iste’moliga qilinadigan sarf-xarajat o‘rtasidagi bog‘liqlik juda ham yuqori.

Korrelyasiya koeffitsientini korrelyasion jadval ma’lumotlari asosida quyidagi formula bilan ham hisoblash mumkin.:

Omil belgi bilan natijaviy belgi o‘rtasidagi bog‘liqlik zichligini o‘rganishda korrelyasion nisbat va korrelyasiya indeksidan ham keng foydalanamiz.

Korrelyasion nisbat guruhlararo dispersiyani umumiy dispersiyaga nisbatini kvadrat ildizdan chiqqan natijasiga tengdir, ya’ni

bu erda: -guruhlararo dispersiya, - umumiy dispersiya.
Ma’lumki, korrelyasiya koeffitsienti faqat to‘g‘ri chiziqli bog‘lanishlarda qo‘llaniladi. Bundan tashqari uni hisoblash uchun tenglamalar tizimini echishning keragi yo‘q. SHu erda savol tug‘iladi-agar egri chiziqli bog‘lanishlarda aloqa bog‘lanish chizig‘i qanday o‘lchanadi? Teskari bog‘lanish mavjud bo‘lsa, omil belgi bilan natijaviy belgi o‘rtasidagi bog‘liqlik zichligini nazariy korrelyasion nisbat yoki korrelyasiya indeksi orqali hisoblasa bo‘ladi. Korrelyasiya indeksi quyidagi formula bilan aniqlanadi:
, bu erda
yoki
,

Bu ko‘rsatkich ham 0 va 1 orlig‘ida bo‘ladi. Agar korrelyasiya indeksi nolga teng bo‘lsa omil belgi bilan natijaviy belgi o‘rtasida hech qanday bog‘liqlik yo‘q. Bu degani (R=0) natijaviy belgini o‘rtacha darajasi tekislangan darajalarning o‘rtacha darajasiga tengdir: yoki . Agarda korrelyasiya indeksi birga teng bo‘lsa, omil (x) belgi bilan natijaviy (u) belgi o‘rtasidagi bog‘liqlik funksional, to‘liq. Bunday hol ro‘y berishi mumkin, qachonki ga, ya’ni chizig‘i bilan chizig‘i bir-biriga to‘la mos kelsa. Boshqacha aytganda Y ni o‘zgarish to‘liq X ni o‘zgarish hisobidan amalga oshsa.

Korrelyasiya indeksining boshqa ko‘rsatkichlardan yana bir farqi, u bog‘lanish zichligi aloqadorlikni hamma turlari bo‘yicha baholay oladi. SHu bilan birga, Y hadlarini turli tenglamalar yordamida tekkislab, biz dispersiyani miqdori bo‘yicha (qoldiq variatsiyani ta’riflovchi ko‘rsatkich- ) o‘rganayotgan bog‘lanish chizig‘ini qaysi bir tenglama eng yaxshi tekislashi haqida hukm chiqarishimiz mumkin. Esda tutish zarurki, korrelyasion nisbat ham, korrelyasiya indeksi ham faqat bog‘lanish zichligini o‘lchaydi, ular bog‘lanish yo‘nalishini ko‘rsatmaydi.
Tekshiruvchi oldiga bir necha omillarning natijaviy belgiga ta’sirini o‘rganish muammosi qo‘yilsa, u paytda ko‘p omilli regressiya tenglamalari echilib (masalan, ), omillar va natijaviy belgi o‘rtasidagi bog‘lanish zichligi ko‘p sonli korrelyasiya koeffitsienti orqali hisoblanadi. Ko‘p sonli korrelyasiya koeffitsienti quyidagi formula bilan hisoblanadi:
,
bu erda: -juft korrelyasiya koeffitsientlari.
Demak, ko‘p sonli korrelyasiya koeffitsientini aniqlash uchun dastlab juft korrelyasiya koeffitsientlari aniqlanadi, so‘ngra ko‘p sonli korrelyasiya koeffitsientini aniqlasak bo‘ladi. Oxirgi koeffitsient juft korrelyasiya koeffitsientlaridan yuqori bo‘ladi hamda Y bilan x₁ va x₂ o‘rtasidagi bog‘lanishni yanada to‘laroq tavsiflaydi.


Asosiy tayanch iboralar

O‘zaro bog‘liqlik (aloqa) Balansli aloqa Komponentli aloqa Omilli aloqa Funksional bog‘lanish Korrelyasion bog‘lanish To‘g‘ri aloqa Teskari aloqa

Ko‘p sonli korrelyasiya Regressiya Omil belgi Natijaviy belgi Regressiya koeffitsienti Fexner koeffitsienti Ranglar Spirmen koeffitsienti

Bilimingizni sinab ko‘ring

1. 
   Hodisalarning o‘zaro aloqadorligi haqida nimani bilasiz?
   
2. 
   Aloqadorlikni qanday turlari mavjud? Ularni har biriga misol keltiringchi?
   
3. 
   Ko‘rsatkichlarning o‘zaro bog‘liqligini o‘rganishda statistikani qanday metodlari qo‘llaniladi?
   
4. 
   Parallel qatorlarni solishtirish deganda nimani tushinasiz?
   
5. 
   Studentning daromadlari va non mahsulotlarini iste’mol qilishi bo‘yicha parallel qatorni tuzib, ular o‘rtasidagi bog‘liqlikni o‘rganing.
   
6. 
   Qanday sharoitda bog‘liqlikni mavjudligini aniqlash uchun korrelyasion va guruhli statistik jadvallardan foydalaniladi?
   
7. 
   Korrelyasion jadval tuzish, to‘ldirish va tahlil qilish qoidalarini tushuntirib bering?
   
8. 
   Hodisalar o‘rtasidagi bog‘liqlikni o‘rganishda grafik usulidn foydalansa bo‘ladimi?
   
9. 
   Balans metodining bog‘liqliklarini o‘rganishdga ahamiyati nimada? Qanday balanslarni bilasiz?
   
10. 
    Korrelyasion-regression tahlilning ahamiyati nimada va bu tahlil qanday vazifalarni hal qiladi?
    

1

2

3 Амалиётда Нетто-Брутто, идиш иборалар ишлатилади.Нетто билан бруттони фарқи идиш(тара) вазнини беради