2-tema. Jiyen jıraw Аmаnlıq ulınıń ómiri hám dóretiwshilik jolı Joba

2-tema. Jiyen jıraw Аmаnlıq ulınıń ómiri hám dóretiwshilik jolı
Joba:
1.Klassikaliq a`debiyat haqqinda tu`sinik
2.Jiyen jirawdin` o`miri ha`m do`retiwshiliginin` izertleniwi
3. Shayir do`retpelerinin` ideyaliq-tematikaliq bag`dari.
4. «Posqan el» shig`armasinin` ideyasi ha`m qaharmanlari
Tayanish tu`sinikler: Jiyennnin` jirawliq da`stu`ri, do`retiwshiliginin` izertleniwi, shig`armalarinda da`wir shinlig`i, «Posqan el» shig`armasi, temasi, ideyasi, Minayim obrazi.
A`debiyatlar:

1. N.Da`wqaraev Shig`armalarinin` toliq jiynag`i III tom. N.,1979

2. K.Ayimbetov Xaliq danalig`i. N.,1988.
3. A.Karimov «Jiyen jirawdin` o`miri ha`m do`retpeleri» N.,1963
4. A.Pirnazarov Jiyen ha`m Omar shayirdin` do`retiwshilik sheberlikleri N.,1993

Klassika so`zi u`lgili, tan`lang`an degen pikirdi an`latadi, demek, bu`gingi ku`ni shayir-jaziwshilar ushin u`lgi bola alatug`inday ko`rkem shig`armalar ha`m bull shig`armalardi do`retken avtorlar klassikaliq a`debiyat wa`qili, klassik shayir, klassikaliq do`retpe bolip xizmet ete aladi. Qaraqalpaq a`debiyati tariyxinda XVIII a`sirde o`z shig`armalarin do`retken Jiyen jiraw, XIX a`sir qaraqalpaq a`debiyati tariyxinda o`z shig`armalari menen xalqimizdin` kewlinen orin alg`an Ku`nxoja, A`jiniyaz, Berdaq, O`tesh siyaqli shayirlarimiz qaraqalpaq klassikaliq a`debiyatinin` talantli wa`killeri sipatinda ta`n alinadi.

Jiyen jiraw Amanliq uli XVIII a`cirdegi qaraqalpaq klassikaliq a`debiyatinin` wa`kili. Ol 1730 jillari tuwilip 1784-jillari qaytis bolg`an. Onin` jasag`an jerleri Jan`ada`r`ya ha`m Quwan da`r`yanin` boylari.
Jiyen jiraw do`retpelerinin` jiynaliwi, izertleniwi
Jiyen Jiraw do`retpeleri boyinsha kandidatliq dissertatsiya jaqlag`an ilimpaz Artiq Karimov bolip, 1963-jili «Jiyen Jirawdin` o`miri ha`m tvorchestvosi» degen monografiyasi jariq ko`rdi.
Jiyen shig`armalarin jiynaw 1930-jillardan baslap qolg`a alina basladi. Belgili a`debiyatshilar S.Ma`wlenov penen Sh.Xojaniyazovlar Jiyen jirawdin` 1927 qatardan turatug`in «Posqan el» poemasin, 80 qatardan turatug`in «Ber tu`yemdi», 131 qatardan turatug`in «Xosh bolin` doslar» qosiqlarin xaliq arasinan jazip alip O`zbekstan Ilimler Akademiyasinin` Qaraqalpaqstan filialinin` qol jazbalar fondina tapsirg`an.
Jiyen jirawdin` qosiqlari qobiz sazina sa`ykes jirawliq sheberlik penen terme tolg`aw formasinda do`retilgen. Jiyen jiraw tvorchestvosin ken` tu`rdge izertlewshi A.Karimov bilay jazadi: «Jiyen jirawdin` atqarg`an namalari «Kelte ziban, «Ulli ziban», «Ko`z aydin», «Ayg`a shap» «Nog`ayli» x.t.b. bolg`an. Belgili alim Q. Aymbetov «Jiyen jirawdin` o`zin shayir dep atamay, jiraw dep atag`an duris boladi. Ol «qobizimdi qushaqlap» degen so`zdi bir neshe ret qaytalap o`zinin` jiraw ekenligin da`lilleydi.
Jiyen jirawdin` «Ilag`im», «Ber tu`yemdi», «Qobiz tolg`awi», «Qaramirza batirdi ayt», «Xoja batirg`a», «Ey jigitler, jigitler», «Aldi-artim biyik jar», «Xan qasinda to`reler», «Xa xanimiz, xanimiz», «Ju`regimde ko`p dag`im», «Ko`rgende bolar uaqtim xosh», « Xosh bolin doslar» degen terme tolg`awlari bar.
Jiyen jirawdin` «Posqan el» poemasi-tolg`awi 1937-jili Taxtako`pir rayoninin` 7-awili «Qara oy» degen jerde turiwshi (ha`zirgi O`zbekstan kolxozi) Bektursin degen jirawdan S.Ma`wlenov, Sh.Xojaniyazovlar ta`repinen jazip aling`an. Bektursin jiraw buni bir kitaptan yadlap u`yrengenligin aytadi. Bul poemanin` ko`lemi 2 min` katarg`a shamalasadi. «Posqan el» uaqiyasi tariyxiy xu`jjetlerge qarag`anda 1760-62-jillarda Sirda`r`yanin` to`mengi ta`repinde Jan`a dar`ya, Quwandar`ya boylarinda otirg`an qaraqalpaqlardi qazaq xani Erali xannin` qirg`ing`a ushiratiwi sebepli ata jurti Turkistandi taslap posip ko`shiwi, Xorezmge qaray ig`isiwi ma`selelerin so`z etiwge qaratiladi.
Jiyen jirawdin` «Posqan el» poemasi tariyxta bolg`an waqiyalar tiykarinda do`retildi. Bul waqiyalardi shayir o`z ko`zi menen ko`rgen, xaliq penen birge bolip awir tragediyaliq jollardi basip o`tken. Shubirisip posip kiyatirg`an ash xaliqtin` joldag`i awir qayg`ili azaplari ju`da` sheber aship beriledi. Poemada xaliq ta`g`dirindegi da`wir haqiyqatlig`i ayqin su`wretlenedi. «Posqan el» shig`armasinda qaraqalpaq xalqinin` tariyxina, milliy da`stu`rlerine, u`rp-a`detlerine baylanisli en` jaqsi oy-pikirler sa`wlelengen. Shig`armanin` birinshi bo`liminde jawgershilikke ushirag`an xaliq ta`g`diri, ashliqtan jolda o`lip qalip atirg`an ata-analar, emiziwli balalar, olardin` g`arg`a-quzg`ing`a jem bolip ko`miwsiz dalada qalip atirg`anlig`i sheber tragediyaliq ko`riniste jan ashirliq halatta su`wretlengen. Usinday jag`daylarda xaliq arasindag`i biri-birin o`lim qa`wipinen aman alip qalg`an tuwisqanliqtin` ko`rinisi ayriqsha sipatlanadi. Shig`armanin` ekinshi bo`liminde jetim qiz Minayim waqiyasi ayriqsha orindi iyeleydi. Shig`armadag`i Minayim qiz waqiyasinin` o`zi de teren` adamgershilik sezimleri menen jirlanadi. Jiyen jirawdin` Minayimg`a bawirmanlig`i, o`limge bas tigip bolsa da azaptan qutqariwg`a umtilg`anliqlari, qiz namisin qorg`aw, qaharmanliq is-ha`reketler shig`armada isenimli su`wretlengen. Shig`armada Ereke bay menen onin` pa`msiz ha`m miyrimsiz zalim balasinin` obrazi sheber jasalg`an. Olardin` jawizliqqa, iplasliqqa tiykarlang`an haywanliq is-ha`reketleri turmis shinlig`i negizinde aship ko`rsetiledi.
Poemada shin dosliq, tuwisqanliq sezimler, birlik ushin gu`res, jetim qiz Minayimdi izlew, qasqirlarg`a tap boliw, jol azabin shegiw, Minayimdi tabiw, Ereke baydan o`sh aliw waqiyalari isenimli su`wretlengen. Bul poema xalqimizdin` tariyxin ken` tu`rde sa`wlelendirip beriwi menen ayriqshalanadi.
Qadag`alaw sorawlari:
1. Jiyen jiraw shig`armalarinin` awizeki a`debiyat xarakterine jaqinlig`i?
2. Shayirdin` o`miri ha`m do`retiwshiliginin` izertleniwi?
3. «Posqan el» shig`armasinin` temasi ha`m ideyasi?
4. «Posqan el» poemasinda ta`biyat ko`rinislerinin` su`wretleniwi?
5. «Posqan el» poemasinda qaharmanlarg`a sipatlama