2-tema. Shiǵis oyaniw dáwirinde pedagogikaliq pikirlerdiń rawajlaniwi. Shiǵis oyaniw dáwirinde tálim, Ádep-ikraliliq pikirlerdiń rawajlaniwi jobasí

3.8. Yusup Xas Xajibtiń «Kutadǵu-bilik» - aqıl-násiyat shıǵarma sıpatında.
Oraylıq Aziya xalıqlarınıń Qaraxaniyler dáwirindegi ullı oyshılı Yusip Xas Xajib 1019 jılı Shuw dár`yasınıń boyında házirgi Toqpaq (Qırǵızstan) qalasına jaqın jaylasqan, X-XII ásirdegi rawajlanǵan mádeniy oraylardıń biri Balasaǵunda tuwılgan. Ákesi óz dáwiriniń talantlı sazendesi, kóp ǵana namalar dóretken xan sarayınıń kompozitori bolǵan. Ol bul ónerdi balası Yusipke de úyretken.
Yusip arab, iran, tájik tillerin hám bul xalıqlardıń fol`klorın, ádebiyatın, ilimiy jetiskenliklerin, gumanitarlıq hám tábiyat pánlerin puxta úyrengen. Usınday dereklerden nár alǵan shayır Yusip pedagogikalıq mazmundaǵı «Qutadgu bilik» dástanın jámiyetlik pikirleri jetilisip, kóp ǵana nárselerdi danalıq penen pikirlew uqıbına iye bolǵan 50 jaslarında jazǵan.
Ol dástandı jazıw ústinde 8 jıl jumıs isleydi. Yusip bul shıǵarmasın arab alfavitinde jazadı hám onı Qashqar patshasi Bugra qanǵa sıylıq etedi. Xan onıń xalıqqa túsinikli bolıwı ushın uyǵır jazıwı menen kóshiriw haqqında buyrıq beredi. Usı buyrıqqa baylanıslı Yusip óz kitabın Qashqarda 18 ay dawamında (1069-1770) qaytadan kórip shıǵıp xalıqqa túsinikli bolıwı ushın uyǵır jazıwında dóretedi.
Kitap 6645 betten ibarat bolıp 85 bapqa bólinedi hám óz zamanında oǵada kóp úlkelerge taraladı. Yusip Xas Xajiptiń bul kitabınıń bizge shekem úsh qol jazbası jetip kelgen:
1-Vena qoljazbası arab jazıwı nusqasınan 1439 jılı Xasan Qara Sayl tárepinen uyǵır alfavıtıne kóshirilgen. 1474 jılı bul nusqa Stambulǵa alıp barılǵan.
2-kitaptın 1896 jılǵı Kair nusqası.
3-1913 jılǵı Namangan nusqası.
R.R.Arab degen ilimpaz kitaptın úsh qol jazbası tiykarında transkriptsiya jolı menen onıń tolıq tekstiń 1947 jılı Stambulda bastırıp shıgaradı.
«Qutadǵu bilik»tiń házirgi ózbek tilindegi balalarǵa ıqshamlastırılǵan forması Boqijan Tuxliev tárepinen bastırıp shıǵarıladı. Al, Yusip Xos Xajibtiń shıǵarmasındaǵı ádep-ikramlılıq, didaktikalıq tárepleri Q.Karimov, Y.Jumabaevlar tárepinen izertlenedi. Qaraqalpaqstanda A.K.Axmetova bolsa «Yusip Xos Hojibtıń pedagogikalıq kóz-qarasları» boyınsha dissertaciyalıq jumısın tabıslı jaqlap shıqtı.
Shıǵarmanıń jaratılıwındaǵı tabiyǵıy sharayatqa kelsek, X-ásirdiń ortalarında shólkemlesken Qaraxaniylar hukimranlıǵı Sirdár’yadan Jetisuwǵa, Arqa Ferǵana hám putkil Shıǵıs Turkistanda ornatılǵannan soń, mámleketti basqarıw, alıp barılatuǵın siyasat, nızamlar, tárbiya principleri sáwlelenetuǵın bir enciklopediyalıq miynet zárúr edi. «Qutadǵu bilig» shıǵarmasıda usınday zárúrlik sebepli jaratılǵan miynet.
Shıǵarmada 4 qaharaman – Kuntuwdı –ádalat belgisi, wázir - Aytoldı-mámleket hám bıxıt belgisi, wázirdiń balaıı Uǵdulmısh – aqıl, wázirdiń qarındası Ózǵurmısh – qanaat tımsalı sıpatında táriyplenedi. Qaharmanlardıń bir-birleri menen pikir alısıwları arqalı Xas Xajib óz aldına qoyǵan maqsetke erisedi.
Yusip Xas Xajibtin Kutadgu bilig shıǵarması pedagogika tariyxında ádep-ikramlılıq temasında jazılǵan salmaqlı shıǵarma. Bugraxan mámleket ushın oǵada kerekli bul kitaptı júda iqlas penen qabıl etip hám Yusipke minnetdarshılıq bildirip, razı bolǵanlıqtan oǵan Xas Xajib degen ataq bergen. Saray wáziri lawazımına tuwra keletugın bul ataqqa iye bolgan Yusip xan sarayında xızmet etip, xannıń aqılgóyi, máslahátshisi bolgan.
Yusip Xas Xajib tálim-tárbiya haqqındaǵı kóz-qarasların jámiyetlik turmıs, qorshap turǵan dúńya menen bir pútin óz-ara baylanıslıqta alıp tallaw jasaydı. Shıgıs ulamaları siyaqlı Yusip Xas Xajibte materiallıq dúńyanıń jaratılısın ruwxıy kúshke baylanıstırıp, onıń ob`ektiv hám sub`ektiv nızamlılıqların túsindiredi. Quday barlıq nárselerden ústin turadı, onın erki barlıq narsege jetedi, quday sheksiz hám mángi. Onı bayanlap beriw múmkin emes, onı kewil menen, sezim menen túsineseń dep túsindiredi.
Yusip Xas Xajib insanlardı jaqsılıqqa tárbiyalaw jámiyetti abadanlastırıwdıń tiykarǵı jollarınıń biri dep qabıllaydı. Sonday-aq, adam temperamentiniń onıń biologiyalıq jaratılısında birge payda bolıp tuwılatuǵınıń jaqsı túsinedi. Bala tuwılǵanda belgili bir temperament penen birge tuwıladı. Ana qarnında payda bolǵan temperamentke tán jaratılǵan minez qulqı adam ólmegenshe ózgermeydi dep jazadı. Temperamenttiń adamdaǵı anatomiyalıq hám fiziologiyalıq jaratılısına baylanıslılıǵın bayanlaydı.
Yusip Xas Xajibtiń insannıń ruwxıy protsessleri haqqındaǵı kóz-qaraslarında onı háreketke keltiriwshi qubılıslar - seziw aǵzaları ekenligin bayanlaydı. Adamnıń bilimli bolıwında yadtıń úlken ahmiyetke iye ekenligin, adam parasatlı bolsa, umıtpaytuǵın bolatuǵınlıǵın, parasatsız adam kórgenin umıtatuǵın bolatuǵınlıǵın jazıp, insandaǵı yadtıń, minez-qulıq, temperament penen qatnasıqqa iye ekenligin túsindiredi.
Yusip Xas Xajib tárbiyanıń maqseti balanı ata-anaga, patshaǵa, xalıqqa xızmet etetuǵın etip qáliplestiriw dep túsindiredi hám tárbiya túrlerin erte jastan baslap balaǵa uyretiwdi áhmiyetli dep esaplaydı. Solay etip Yusip Xas Xajib óziniń jámiyetlik pedagogikalıq kóz-qaraslarında ilimdi jámiyetti gullendiriwshi tiykarǵı faktorlardıń biri dep esaplaydı.
Ol ilimniń, oqıwdıń jámiyettiń rawajlanıwındaǵı atqaratuǵın xızmetine ayrıqsha áhmiyet beredi. Yusip Xas Xajib óziniń shıgarmasında insannıń kámalǵa keliwiniń jol jorıqları, usılları, shara ilajların sheberlik penen ashıp kórsetedi. Sonlıqtanda bul shıǵarma óziniń ilimiy aǵartıwıshılıq, tárbiyalıq áhmiyetin usı dáwirge deyin joyıtqan joq.