2-tema. Shiǵis oyaniw dáwirinde pedagogikaliq pikirlerdiń rawajlaniwi. Shiǵis oyaniw dáwirinde tálim, Ádep-ikraliliq pikirlerdiń rawajlaniwi jobasí

3.7. Maxmud Qashqariydiń «Devoniy lugat-at-turk» shıgarmasında tálim-tárbiya máseleleri.

Oraylıq Aziyanıń ataqlı alımı Maxmud Qashqariy İSSİQ KÓLGE jaqın jerdegi Barısqan awılında tuwılǵan. XI ásirde jasap ótken Maxmud Qashq`ariydiń tuwılǵan jılı, ólgen waqtı námalim. Ol Qashqar (házirgi Qıtay Respublikasınıń uyǵır rayonı) qalasında oqıp, hám xızmet etken.

Maxmud Qashqariydiń túrkiy xalıqlardıń xalıq pedagogikasın ózine ózek etip alǵan «Devoniy luǵat at-túrk» atlı bizge kelip jetken shıgarmasınıń mazmunı ayrıqsha dıqqatqa ılayıq. Maxmud Qashqariy ilimniń túrli tarawları boyınsha shuǵıllanıp, sonıń ishinde arab, túrk tillerin, parsı ádebiyatın puxta ózlestirgen adam bolǵan.
Maxmud Qashqariydiń qáwimlerdińde tillerin úyreniwdegi xızmeti sheksiz. Ol óziniń ataqlı shıǵarmasın jaz`bastan burın sol dawirde júdá úlken aymaqta jasaǵan túrkiy xalıqlardıń tili, úrip-ádetleri, turmıs tárizi, kásip-óneri, awızeki dóretiwshiligi haqqında bir neshshe jıllar dawamında tabanlılıq penen material toplaǵan, pútkil Maverennaxrdı, Xorezm, Buxaranı, Shıǵıs Qıtaydı gezip shıqqan.
Maxmud Qashqariy «Devoni luǵat at túrk» kitabın jazǵan. Keyin bul kitap 1266 jılı qayta kóshirilgen. Bul kóshirilgen qól jazba házirgi kúnde Stambuldaǵı Fatix kitapxanasınıń Aliy Amiriy fondında saqlanadı.
Maxmud Qashqariydiń bul kitabı Evropada birinshi ret 1894 jılı Vengriya ilimler akademiyasında jariyalanǵan. 1914 jılı nemets tiline awdarılıp basılǵan. 1928 jılı nemets alımı Erokelman tárepinen «Diywaniy luǵat-at túrk» tolıq awdarılıp nemets tilinde qaytadan bastırılıp shıǵarılǵan. 1939 jılı Basım Atalay tárepinen túrk tiline awdarılıp Ankarada kitap etip bastırıp shıǵarılǵan. Ózbekstanda Salıq Mutallibov tárepinen ózbek tiline awdarılıp, 1960 - 63 jıllarda «Túrkiy sózler sózligi» degen at penen tom etip baspadan shıǵarılǵan.
Maxmud Qashqariydiń bul kitabında sol waqıtlardaǵı túrkiy xalıqlardıń sózlik quramı hám onıń túsindirmelerinen tısqarı xalıqtıń bala tárbiyalaw dástúrine tiyisli fol`klorlıq-etnografiyalıq maǵlıwmatlar, tálim-tárbiyalıq dástúrlerde bayan etilgen. Kitapta túrkiy sózlerdiń leksikalıq mánisin túsindiriwde xalıq awızeki ádebiyatınıń úlgilerinen keń túrde paydalanılǵan.
Bul úlgiler, ásirese, naqıl-maqallar elege shekem tárbiyalıq xarakterge iye bolıp kiyatır. Kitapta adamlardıń anadan birdey bolıp tuwılatugınlıǵın tastıyıqlay otırıp, olardıń sońınan jaqsı yamasa jaman bolıwı tárbiyadan ǵárezli bolatugını uqtırıladı. Úydegi tárbiyaǵa ayrıqsha itibar beriledi. «Qus uyada ne kórse, ushqanda sonı isleydi», «Xalıq tárezi», «Xalıq aytsa qalpı aytpaydı» siyaqlı naqıl sózlerdiń mánisi túsindiriledi.
Maxmud Qashqariy tárbiyaǵa baylanıslı «Atasınıń balası atasına uqsaydı» degen naqıldı keltiredi. Onıń keltirip ótken naqıl-maqallarınıń, danalıq sózleriniń hár birinde tereń máni, adamnıń aqıl sezimin jawlap alatuǵın qudiretli kúshi bar. Kitapta keltirilgen awızeki ádebiyat úlgilerinde, onıń ózine tiyisli pikirlerinde xalıqtıń arzıw úmitleriniń, quwanısh-tashwishleriniń, qayǵı-hásiretleriniń, qádriyatlarınıń, etikalıq hám estetikalıq, filosofiyalıq-morallıq, tálim-tárbiyalıq kóz-qaraslarınıń sawlelengenligin kóremiz.
Maxmud Qashqariy óz shıgarmasında, tálim-tárbiyaǵa baylanıslı awızeki ádebiyat úlgilerinde óz dáwirindegi xalıq pedagogikasınıń mazmunın, printsiplerin hám usılların beredi. Kitaptaǵı Maxmud Qashqariy táriplegen «Xalıqqa jaqsılıq et» onı suwdıń astına taslasań da suwdıń ústinde kóreseń» degen xalıq naqılın túrkiy xalıq pedagogikasınıń maǵızı desek te boladı. Kitapta shańaraq tárbiyası jóninde derekler berilip, balanıń keleshegi ushın tárbiyanıń tásiri úlken ekenligi túsindiredi.
Bala perde menen tuwılsa baxıtlı boladı dep esaplawshılıq, jası úlkenlerden órnek alıw dástúri, ilim-bilim ushın insan mal-dúńyanı ayamawı lazımlıǵı, adamnıń dúńya mal tapqanına emes, al ózine óner arttırǵanına súysiniwi kerekligi, balalardıń etken qátesin, gúnasın belgili dárejede keshiriw kerekligi, olardı durıs jolǵa salıw siyaqlı mashqalalar usınıladı.
Kitapta sózdiń estetikalıq tásirine ayrıqsha dıqqat bólingenligi, qızlarǵa qobız shertiwdi úyretiw hám estetikalıq tárbiya beriw, balalar oyınlarınıń tárbiyalıq áhmiyeti h.t.b. xalıq pedagogikasınıń kópǵana tárepleriniń orın alganlıǵı ayrıqsha dıqqatqa ilayıq. Maxmud Qashqariydiń «Diywaniy luǵat at túrk» miyneti arqalı Maverennaxr xalıqlarınıń XI ásirdegi tariyxıy etnopedagogikasın jıynawdaǵı xızmetleri oǵada ullı boldı.