2-tema. Shiǵis oyaniw dáwirinde pedagogikaliq pikirlerdiń rawajlaniwi. Shiǵis oyaniw dáwirinde tálim, Ádep-ikraliliq pikirlerdiń rawajlaniwi jobasí

3.3. Abiw Nasr al Farabiy shıǵarmalarında pedagogikalıq pikirler.
Orta ásirlerdegi jámiyetlik-filosofiyalıq pikirlerdiń rawajlanıwı Abu Nasr Farabiydiń ismi menen baylanısadı. Ol Orta Aziya xalıqlarınıń tálim-tárbiyalıq oy-pikirleriniń rawajlanıwında ayrıqsha orınga iye oyshıl, danıshpan, entsiklopedist alım sanaladı.
Abu Nasr Farabiy (873 - 950) Sırdaǵyaga Arıstıń quyar jerindegi Farab (Otrar) awılında askeriy hám siyasıy xızmetker shańaraında tuwıladı. Baslawısh bilimdi awılında alıp, keyninen Samarqand, Buxara hám Arab xalifatlıgınındagı Bagdad penen Xaron qalalarına barıp oqıydı.
Farabiy meditsina hám logika ilimin xristian vrachı Yuxannadan (860-920), Grek ilimin Abu Bashar Mattadan (870-940) úyrenedi. Ol Aristotel` shıgarmaların teren ozlestirip logika, matematika, meditsina hám filosofiyanın ulıwma maseleleri menen qızıqsınadı. Qánigeler Farabiydiń 70 ke jaqın xalıqtıń tilin bilgen dep aytadı.
Farabiydin ayyemgi Grek alımları miynetlerine kommentariya jazıw isleri tek shıgıs xalıqlarınıń emes, al orta asirdegi Evropa xalıqlarında grek ilimi jetiskenlikleri menen tanıstırıwga sebepshi boldı. Bunnan tısqarı ol filosofiya, logika, psixologiya, etika, muzıka ilimleri boyınshada miynetler dóretti. Ásirese; «Filosofiya derekleri», «Aqıl haqqında traktat», «Filosofiyanı uyreniwge shekem neni biliw kerek», «Mámleket haqqında traktat», «Ilimniń kelip shıgıwı haqqında», «Jan haqqında», «Jannıń kúshi haqqında», «Aqıl hám túsinik», «Muzıka haqqında úlken traktat» tagı basqa 160 tan aslam shıgarmalar dóretken.
Jetik bilimliligine bola Farabiydi Aristotel`den keyingi «Ekinshi mugallim» yamasa «Shıgıstıń Aristoteli» dep atagan. Onıń shıgarmaları XII-XIII asirlerde-aq latın, evrey, parsı tillerine awdarılgan. Ol orta asir sharayatında birinshi bolıp jámiyettiń kelip shıgıwı onıń maqseti hám wazıypası haqqında sistemalı pikirlerge iye bolǵan hám usıǵan tiykarlanıp óz shıǵarmaların doretken.
Onıń túsindiriwinshe adam duńya rawajlanıwınıń jetilisken shıńı. Adamǵa tálim-tárbiya beriw isi tábiyat qubılıslarınan óz maqsetleri ushın paydalana biliw, basqa adamlar menen durıs qatnasta bolıw, jamiyettiń talaplarına juwap bere alatugın adam sıpatında qáliplesiwi ushın kerek degen edi. Rudakiy siyaqlı Farabiyde adamdı tarbiyalaganda onı aqıl hám ádep ikramlılıq jaqtan tennen qáliplestiriw kerekligin, aldı menen insannıń nege qabileti bar ekenligin anıqlamay turıp tárbiya isine kirisiw kútilgen nátiyjeni bermeytugınlıgın ayttı.
Ol tálim-tárbiya degen terminge anıqlama berip tálim degen sóz adamlar arasındagi bilimlerdi, al tárbiya usı adamlar ortasındagı minez qulıq jetiskenliklerin birlestiriw dep tusindirdi. Tálim úyretiw jolı menen, al tárbiya órnekli is, tájiriybe jolı menen ámelge asırıladı dedi.
Jaslarga bilimdi túsindirgende olardın yadlap alıwı emes, al izbe-izlikti saqlap, belgili bir baylanıslar boyınsha yadta tolıqtırıp ugıwı zarúr dedi «filosoflardın qoygan sorawlarına juwaplar» degen miynetinde.
Farabiydiń aqıl tárbiyası haqqındagı pikirlerinin mazmunında qorshap turgan atiraptı, tábiyat hádiyselerin biliw, olar haqqındaǵı bilimlerin barǵan sayın terenletip barıw ideyasi bar. Ol aqıl tárbiyasın balalarga jaslayınan úyretkende natiyjeli bolatuǵının eskertti.
Farabiy «Ixso-al-ulum» shıgarmasında ilimlerdi úlken bes tarawga bóldi hám belgili izbe-izlik sistemasında úyreniw táreptari boldı. Olar mınalar; Til bilimi, logika, matematika, tábiyat ilimleri hám siyasıy ilimler. Onın pikirinshe matematika, tábiyat taniw hám metafizika ilimleri insan aqılın túrli bilimler menen bayıtadı, yagnıy tálim ushın xızmet etedi. Siyasıy ilimler (etika, yurisprudentsiya) insan ádebin tarbiyalaydı.
Farabiy jaslardın morallıq tárbiyası haqqında da pikirler júrgizdi. Ol ádep ikramlı insan degende oqıwǵa, ilimge umtılıwshı, haqıyqatlıq hám ádalatlıq ushın gúresiwshi, ótirikshiliktiń dushpanı, óz pikirinde turatuǵın adamlardı názerde tutti. Ol adamlarda tuwma morallıq sezimler bolmaytuǵının, onıń tárbiya arqali júzege keletuǵınlıǵın, adamnıń xarakteri, minez-qulqı ol jasap atırǵan sotsial ortalıqta qáliplesetugının bayanladı.
Farabiy jaslardıń jetilisiwinde estetikalıq tárbiyanıń róline de zor dıqqat qarattı. Ol Muzıka haqqında úlken traktat, Ritorika, Poeziya iskusstvosı haqqında, Baxıt jolına kórsetpe hám taǵı basqa miynetlerinde estetikalıq tárbiya haqqındagı pikirlerin jazdı. Ol muzıkanıń estetikalıq tárbiya beriwde róliniń úlken ekenin, ilimniń kelip shıǵıwı haqqındá degen miynetinde «Muzıka ilimi turaqlılıgın joyıtqan adamlardın minez-qulqın tartipke keltiredi. jetilispegen minez qulıqlardı pisip jetilistiredi hám minez-qulqınıń turaqlılıgın saqlap turadı» dep jazgan edi.
Farabiydiń usınday hár tárepleme jetilisken aqilli, ádepli, gozzal adamlardı tárbiyalaw kerek degendegi maqseti ideal, baxıtlı jámiyetke erisiw edi. Onıń pedagogikalıq kóz-qarasları Samaniyler dáwirindegi jámiyetlik siyasıy hám mámleketlik duzim máseleleri menen tikkeley baylanıslılıqta dóregen. Farabiydin Orta Aziyaga keń tarqalgan progressiv tálim-tárbiyalıq pikirleri ózinen keyingi oyshıllarga jańa ideyalar, jańa kóz-qaraslardi payda etti.