2. Xavfsizlikni taminlash usullari, ta'riflari arxiv. Uz

Xavflar ruyxati - bu aniq bir tartiblar bo'yicha qoyilgan nomlar,
atamalardlr
(o'zgaruvchan harorat, havo harakatlnlng tezllgl, havo boslml, yorug'llk, havoni ionlash, portlash, gcrbitsid, shovqin, tcbranish. yong’in, zaharli moddalar, lazycrnuri, clcktr yoyi va boshqalar). Ha- bir tekshiriladigan ob'ektda o'tkaziladigan aniq tekshirishlar uchun shu ob'ekt (tsex, ish Joyi, texnologik jarayon, kasb) da uchraydigan xavflar ruyxati tuziladl.
Xavflar kvantifikatsiyasi hayot faoliyat xavfsizligini taninlashga qaratilgan tadbirlar uchun etarll darajada kerdk bo'lgan miqdoriy, vaqtincha, fazoviy va boshqa xususlyatlarnl aniq lab amalga oshlrlsh jarayonldlr.
Sabah va oqibatlar. YAshlrin xavflar»! amalga oshishlga ollb keladigan sharoit-sabab deb ataladi. Sabablar, Jarohatlar, yuqumli kasalliklarni keng tarqalishi (cpidomiya), atrof-muhitga zarar va boshqa xil oqibatlami kcltirib chiqaradi.
Xavf, sabab, oqibat uchllgi-bu yashirln xavflarnl va zararlarni amalga oshiruvchi mantiqiy Jarayondir. Masalan: Zahar (xavf)- dori tayyorlashning xatosi (sabab)- zaharlanish (kungilsiz oqibatlar).
Mutloqa xavfsiz bo'lgan Ish (faoliyat) bo'lishi mumkln emas. Demak, faoliyat qanday bo'lmasin, unda yashirln xavf bo'ladi. Bu aksloma hayot faoliyati xavfsizligida mctodologik ahamiyatga ega.

5. 
   Xavflami o'rganish usullari
   

Xavflarni о rganish tartibi uch bosqichda amalga oshiriladi:
Birinchi bosqlch-xmf/arnf oldlndan tahlll etish. Bu bosqich uch qadam bilan bajariladi: 1-qadam-xavf manbalarini aniqlash; 2-qadam-xavflami vujudga keltiradigan qismlami aniqlash; 3-qadam-tahlilni chegaralash, ya'nl, tekshirilmaydigan xavflami chiqarib tashlash.
Ikkinchi bosqich-xavfll holatlarni ketma-kctllglnl aniqlash, hodlsa va xavflar daraxtlnl tuzlsh. Xavflar daraxti yuqorldan pastga qarab quriladi hamda sabablari hisobga olingan holda tamom bo'ladi.
Uchinchl bosqich -oqlbatlarnl tahlll qlllsh. Xavfsizlik tizlmi, bu- xavfsizlikningmurakkab masalalarlni hal qlllsh yo'llarlni tayyarlash va asoslashda foydalaniladigan metodologik choralar yig’indisidir. O'zaro ta'siri bilan aniq bir maqsadga etishtiradigan aloqador qianlar yig indisi tizim deb ataladi.
Tizim deganda birgina moddly ob'ektdan tashqari aloqalar va bog’Ianlshlar ham tushunlladl. Har qanday sazlangan mashina texnik tizimga mi sol bo'lishi mumkin.
Tarkibiga odam ham kiradigan element tizimi ergonomik tizim deb ataladi. Masalan, «Odam-mashina», «odam-mashina-atrof-muhit».
Tizim lash tamoyili hodisalaml o'zaro bog’liq ravishda bir to'plam tariqaslda o'rganadi. Tizim beradigan maqsad yoki natija tizim yaratuvchi element deb aytiladi. Masalan, yong’in-yonuvchi modda, oksidlovchi kislorod, yondiruvchi. Bu yerda yong’in-tizim, yonuvchi modda-oksidlovchi, yondiruvchi-uningelementlari. Agar blrorta elementnl sho'lardan chiqarib tashlasak, tizim buzlladl. Tlzlmda bor sifat uning elementlarida bo'lmaydi. Bu tizimning muhim xususiyati bo'lib, xavfsizlik masalalari tahlili asosida Joylashgan. Ko'ngilsiz voqealaming paydo bo'lish sabablarini aniqlash, ulami kamaytlrishga qaratilgan tadbirlar xavfsizlik tizimi tahlillning asosly maqsadidir.
Наг qanday sabablar natljastda vujudga kelgan xavflar zarar keltiradl. Sababsiz haqiqiy xavf ham. zarar ham yo'q. Demak, xavfdan saqlanlsh uning kelib chiqish sabablarlnl bilishga asoslangan.
S
6. Faoliyat va uni xavfsizligini ta'minlash

inson
odir bo'lgan xavflar bilan sabablar o'rtasida sabab-oqibat aloqasl bar. O'z navbatida bir sabab ikkinchi sababiy oqibatni keltirlb chiqaradi va h.k. SHunday qilib, sababla- va xavflar zanjlrsimon tizlmni yaratadi. Bunday grafiknlng tasviri shoxll daraxtga o'xshaydl. Quriladlgan daraxtlarda sabab va xavf shoxlarl bor. Ulami o'zaro ajraiib tashlash mumkin emas. SHunlng uchun xavfsizlikni tahlil etishda tuzilgan tasvimi sabablar va xavflar daraxtl deb atash lozim.
Tahlil usulL Xavfsizlikni ko'ngilsiz voqea ro'y berishdan oldin (aprior)yoki keyin (aposterior) tahlil etish mumkin. Har ikki holda qo'llaniladigan usul bevoslta yoki aksincha bo'ladl.
Aprior tahlilda shu tizimga xos bo'lishi mumkin bo'lgan (yashirin) kungilsiz voqealar tanlab olinadi va ularni yaratuvchi bir qancha holatlar to'plami tuziladi. Aposterior tahlil esa ko'ngilsiz voqea yuz bergandan so ng kelajakda tadblrlar ishlab chiqishdir. Bu ikki udio'l bir-birini to'ldiradi.
To'g’ri usulda taxrir qilishda oqibatni oldindan kurish uchun sabablar o'rganiladi. Teskari usulda esa oqibat tahlil kilinib, sabablari aniqlanadi. Bu usullaming asosiy maqsadi ko'ngilsiz voqealami oldini olishdir. Voqealami kelib chiqish ehtimoli va tezligl ma'lum bo'lsa, vokeaning taxminan qanday natija bilan tamom bo'lishini aniqlash mumkin.
Xavfsizlikning tahlilida tizimning parametrlarini yoki chegarasini aniqlash asosiy masala hisoblanadi. Agar tlzlm Juda chegaralangan bo'lsa, blror xavfli hollar yoki omillar etibordan tashqarida qolishi, agar tizimga o'ta keng qaralsa, tahlil natljalari noaniq bo'lishi mumkin.
Tahlil o'tkazlsh darajasi anlq maqsadlarga bog’liq. Anlq bir holatda ogohlantlrlsh yo'li bilan ta'slr qllish mumkin bo'lgan hodlsalarnl aniqlash umumiy ish uslubl hisoblanadi.
«Inson-muhit», «Inson-lshlab chlqarlsh» va boshqa tlzlmlar murakkab ko'p tarklbll uyushmalardan (tlzlm lardan) hisoblanadi. Xavflarni o'rjpnlsh va tahlil Jarayonlda tarklblarga ajratlladi (l;2-rasmlar).
Muhit
fV.UZ
Salbiy
oqibat

1. 
   - rasm.
   

Faoliyat model!: 1-inson; 2-muhlt; 3-aks ta'slr qiluvchi aloqalar.
( ARXIV.UZ
Aniq faoliyat sharoitida bu turkumlar (elementlar) yanada ravshanlashadl. SHunlng uchun faoliyatni loylhalashda unlng turkumlarlnl (elementlarini) etarli darajada aniqlab, to'g’ri keladigan axborot manbalaridan foydalanib, ulaming xavfli xususiyatlarl toplladi.


2.- rasm. Faoliyatni turkumlarga ajratlsh:



1-lnson; 2-mehnat quroli; 3-mehnat vositalari; 4-quwat (energlya); 5-mehnat mahsulotlari; 6-texnologiya; 7-flora; 8-fauna; 9-ma'lumot; 10-tabiiy iqlim; llmehnatni tashkil etish; 12-Jamoa; n-boshqalar.
1-jadval
HFX ni loyihalashning taxminiy tizimlari

T /R	Loyihalash ishlarining ketma- ketllgl	Ish laming natijalari
1	Loyibalanayotgan yoki m, ob'ektnl qismlarga ajratish