2021 qadimgi xitoy falsafasining asosiy yo’nalishlari

Oriental Renaissance: Innovative, 
educational, natural and social sciences
 
 
VOLUME 1 | ISSUE 3 
ISSN 2181-1784 
Scientific Journal Impact Factor SJIF 2021: 5.423 
40 
w
www.oriens.uz
April
2021
 
 
sezilarli ravishda Yan-stzi chun styu ( o’qituvchi Yan bahori va kuzi) ifodalangan 
Yan-stzi ta’limoti. 5) Vertikal va gorizontal (siyosiy ittifoqlar) haqidagi ta’limot. 6) 
Shen Boxayning “jazolar va ismlar” (sin min) haqidagi ta’limoti; 7) Shan yan (Gun 
Sunyan)ning (er av 4 asr) qonunlar to’g’risidagi ta’limoti; 8) Daosizm bilan 
sug’orilgan Lao stzi va Xuaynanstzi ta’limoti; mazkur bobning boshida Loa-stzi va 
Chjuanstzi ta’limoti ajratib ko’rsatilgan, 2 bobda esa Yan Chju ( Modi, Shen Boxay, 
Gun Sunyan ta’limoti bilan birga to’rtlikni tashkil etuvchi) ko’rsatilgan bo’lib, yaxlit 
xolda I ven chji turlanishi bilan o’zaro munosabatda o’nta (10) bo’lingan to’plamni 
tashkil etib, xususan, “vetikal va gorizontal (siyosiy ittifoqlar)” maktabiga xos belgi 
va falsafa maktablarining kelib chiqishi tarixiy voqelikni umumiy bog’lash orqali 
aloqadorligi ko’rsatib berilgan.
Tabiiy-falsafiy g’oyalar ijtimoiy hayotni tashkil qilish uchun tavsiyalar sifatida 
ishlatilgan, ‘‘Shu Ching’’ kitobida uchta axloqiy fazilatlar va ularni boshqarishda 
foydalanish haqida so’z boradi. ‘‘Birinchisi (sifat) to’g’ri (to’g’ri) va to’g’ri (to’g’ri 
narsalarni qilish qobiliyati); ikkinchisi - qiyin (qobiliyat), uchinchisi (yumshoqlik). 
Yuzaga kelgan falsafaning muhim masalasi osmon bilan inson o’rtasidagi 
munosabatlar, odamning olamdagi o’rni haqida. Taiping Ching, afsonaga ko’ra, Yu-
chi adibi to’g’ridan-to’g’ri osmondan olingan: “Osmon - bu Yangning buyuk kuchi, 
yer - bu Inning buyuk kuchidir. Odam hamma narsada kabi markazda. Osmon doimiy 
ravishda tubga aylanadi, uning hayotiy prinsiplari pastga tushadi
9
. Er doimiy ravishda 
yuqoridan oladi, uning hayotiy prinsiplari yuqoridan ko’tariladi. Ikkala tamoyil ham 
markazda bog’langan, shuning uchun odam o’rtada bo’lishiga qulaydir”. Tabiiy 
faylasuflar aytishicha, osmon bilan yerning uyg’unligi hayot manbai. Ammo bu 
uyg’unlikda bosh rol osmonga tegishlidir. Osmonga sajda qilish chaqirig’i shu erdan 
boshlandi. Ushbu g’oya qadimgi Xitoy falsafasida keng qo’llanilgan. 
O’zlarini “Xan”lar deb atagan xitoy imperiyasi etnonimi bo’lib kelgan, 
markazlashgan Xan imperiyasi shakllanishi davrida yaratilgan “Lyu sin – ban gu” 
nazariyasi an’anaviy fanda mumtozlik mavqeiga ega bo’ldi. Keyinchalik, butun xitoy 
tarixi mobaynida unga ishlov berish davom etib, uning keyingi rivojida Chjan 
Syuchen (1738-1801) va Chjan Binlin (1890-1936)lar alohida xissa qo’shdilar
10
. Bu 
ta’limot XX asr Xitoy falsafasida Xu Shi tomonidan qattiq tanqid qilinishi bilan 
birga oltita asosiy maktabni nafaqat turli kasb, balki turli xildagi shaxslar va turmush 
tarzi vakllari yaratgan degan xulosaga kelgan Fen Yulan tomonidan qo’llab 
quvvatlandi va rivojlantirildi. Maktablar haqida ma’lumot beruvchi bu to’plamlarning 
9
Ян Юн-го. История древнекитайской идеологии. - М., 1957. – C. 123. 
10
Хоу Вай-лу (и.др). Чжунго сысян тунши (История китайских идеологий). Т.1-2. - Пекин.1957. –
C.164.

---