2023 y mansurov sharof zamonaviy iqtisodiyot reja

---

Mustaqil ishi 
 
 
2023 y 
MANSUROV SHAROF 
ZAMONAVIY IQTISODIYOT 

---

Reja: 
 
1.
Turli bozor sharoitlarida biznesni optimallashtirish va bozor turlari.
2.
Iqtisodiyotni tartibga solishning bozor va davlat mexanizmi.
3.
Elektron biznesni tashkil etish asoslari. Bozor infratuzilmasi.
4.
Jahon xo‘jaligi va xalqaro iqtisodiy munosabatlar
5.
Biznes va tavakkalchilik. Raqobat va narxning shakllanishi.
6.
O‘zbekiston Respublikasi va xorijiy davlatlar soliq siyosatlari.
7.
Zamonaviy bank tizimining o‘rni va ahmamiyati
8.
Elektron biznesni tashkil etish.Talab va taklif nazariyasi.
9.
Cheklangan
iqtisodiy resurslardan
unumli foydalanish.

---

Iqtisodiy faoliyat ishlab chiqarishdan boshlanadi. Har qanday ishlab 
chiqarishda ikki omil — shaxsiy-insoniy va moddiy-ashyoviy omillar ishtirok 
etadi. 
Shaxsiy-insoniy omil — bu mehnat qilish qobiliyatidan iborat bo‘lgan ish 
kuchi va uning faoliyatidir. 
Shaxsiy-insoniy omil mehnatga layoqatli aholi, uning jismoniy va aqliy 
qobiliyati, bilim va saviyasi, malaka va mahoratidir. Mazkur aholi O‘zbekistonda 
2002-yilda 12 million kishi edi. Bu omil insoniy qobiliyat bo‘lgani sababli inson 
shaxsi bilan birgalikda, undan ajramagan holda namoyon bo‘ladi va inson 
shaxsida gavdalanadi. 
Moddiy-ashyoviy omil — bu ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan barcha 
oddiy shakldagi vositalardir. 
Tadbirkorlik qobiliyati oddiy ish kuchidan farq qilib, ishlab chiqarishda 
boshqarishdan iborat bo‘lgan alohida vazifani bajaradi. U tabiatan ishbilarmonlik 
bo‘lib, alohida bir iste’dod, yuksak bilim, maxsus tayyorgarlik va mas’uliyat 
mujassami demakdir. 
Tadbirkorlik qobiliyati moddiy omillar bilan birikmaydi, balki shu omillar 
bilan ish kuchining samarali birikishi, iqtisodiy faoliyatdan yaxshi natija 
olinishini ta’minlaydi. 
Omillarning birikishi tufayli olingan mahsulot va xizmatlar ishlab 
chiqarishning natijasi hisoblanadi. Ishlab chiqarishda yaratilgan mahsulot ikki xil 
bo‘ladi: birinchisi — natural mahsulot bo‘lib, uni ishlab chiqaruvchining o‘zi 
iste’mol etadi. Bu mahsulot ayirboshlash uchun bozorga chiqarilmaydi. Masalan, 
fermer xo‘jaligida yetishtirilgan donning bir qismi natural mahsulot bo‘lib, 
xo‘jalikning o‘zida molga yem yoki fermer oilasiga oziq-ovqat uchun ishlatiladi; 
ikkinchisi — tovar shaklidagi mahsulot bo‘lib, ishlab chiqaruvchining o‘z 
iste’moli uchun emas, balki bozorda sotish uchun yaratiladi. Mahsulotni bozorda 
oldi-sotdi qilish uchun ishlab chiqarish tovar ishlab chiqarish deb yuritiladi. Mana 
shu tovar ishlab chiqarish bozor iqtisodiyotining asosidir. 

---

Bozorda sotish uchun — chiqarilgan mahsulot va xizmatlar tovar deyiladi. 
Iqtisodiy tizimda ishlab chiqarish omillarining o‘zaro hamkorlikdagi 
harakati markaziy o‘rinni egallaydi. 
Ishlab chiqarish omillarining tasnifi. 
Ishlab chiqarish omillari — ishlab chiqarishda qo‘llaniladigan va 
chiqarilayotgan mahsulotning miqdori ularga ma’lum darajada bog‘liq bo‘lgan 
omillardir. Ishlab chiqarish omillariga talab erkin bo‘lib, u ushbu omillar ishlab 
chiqarish jarayonida qatnashganlari tufayli mavjuddir. Demak, ishlab chiqarish 
jarayoni yo‘q bo‘lsa, bunday omillarga talab ham bo‘lmaydi. 
Iqtisodiyot fanidagi to‘rtta asosiy ishlab chiqarish omili bu—yer, mehnat, 
kapital, shuningdek, tadbirkorlik qobiliyatidir. 
Ishlab chiqarish omillari: 
* Tabiiy omillar – «yer». 
* Inson omillari – «mehnat». 
* Ishlab chiqarish omillari – «kapital». 
Mehnatning ishlab chiqarish omili ekanligi haqida gapirganimizda biz 
odamlar o‘zlarining jismoniy va aqliy imkoniyatlari, shuningdek, ta’lim olish 
paytida qo‘lga kiritilgan ko‘nikmalar va ish tajribalarini ishga solish yo‘li bilan 
tovarlar ishlab chiqarish va xizmatlar ko‘rsatish bo‘yicha faoliyatini nazarda 
tutamiz. Boshqacha qilib aytganda, ishlab chiqarish faoliyatini tashkil qilish 
uchun odamlarning qobiliyatlari qandoq bo‘lsa, shundoq sotib olinmasdan, balki 
bu qobiliyatlardan ma’lum vaqt davomida, ma’lum bir turdagi ne’matlarni sotish 
uchun foydalanish huquqi qo‘lga kiritiladi. Shunday qilib, mehnatni sotib olish 
deganda aniq mehnat xizmatlarini vaqtning ma’lum bir davriga sotib olish 
nazarda tutiladi. 
Bu jamiyatning mehnat omillarining hajmi mamlakatning mehnatga 
qobiliyatli aholisining soniga va bu aholi yil davomida ishlab berishi mumkin 
bo‘lgan vaqt miqdoriga bog‘liq demakdir. 
Mehnat — ishlab chiqarishning to‘rt asosiy omilidan biridir. 

---

Mehnat — insonning ish faoliyati bo‘lib, u ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatlardan 
uning aniq natijalaridan qat’i nazar, ish kuchining yoki mehnatga 
qobiliyatlarining sarflanishi sifatida ko‘rib chiqiladi. Mehnat jarayoni o‘z ichiga 
uch asosiy omilni oladi. Bular: 
— insonning maqsadga muvofiq faoliyati; 
— mehnatga yo‘naltirilgan predmet; 
— inson, ular yordamida mehnat predmetiga ta’sir qiladiganmehnat 
vositalari. 
Mehnatning shaxsiy omili — tovarlar ishlab chiqarishda va xizmatlar 
ko‘rsatishda ishlatiladigan ish kuchining tashuvchisi sifatidagi insondir. 
Mehnatning shaxsiy omili — mehnat faoliyatining moddiy omillari, 
mehnat predmetlari va vositalari, shuningdek, atrofni o‘rab turuvchi tabiiy va 
ijtimoiy muhit bilan o‘zaro harakat qiluvchi mehnat jarayoni subyektidir. 
Mehnatning ikki yoqlama harakatlari: 
Bir tomondan, mehnat aniq bo‘ladi va tovarning iste’mol qiymatini 
yaratishidir. Boshqa tomondan esa mehnat mavhum bo‘lib har bir tovarda uning 
qiymatini tashkil etish tasnifidir. 
Jonli mehnat — odamning moddiy ne’matlarini yaratishga yo‘naltirilgan 
maqsadga muvofiq faoliyatidir. 
Yollanma mehnat — o‘zi mulk egasi bo‘lmagan korxonada Yollanish 
shartnomasi bo‘yicha ishlayotgan yollanma xodimning mehnati. 
Ishlab chiqarish vositalari — odamlar tomonidan moddiy ne’matlar ishlab 
chiqarish va xizmatlar ko‘rsatish jarayonida foydalaniladigan mehnat vositalari 
va mehnat predmetlarining yig‘indisi. Mehnat vositalari yordamida inson 
iste’mol qiymatini yaratish maqsadida mehnat predmetiga ta’sir qiladi. 
Mehnat predmetlari — ishlab chiqarish vositalarining inson mehnatiga 
yo‘naltirilgan qismi. Mehnat predmetlari yo tabiat tarafidan berilgan bo‘ladi, yoki 
mehnat mahsuloti bo‘ladi. 

---

Mehnat vositalari (mehnat qurollari) — odamlar ular yordamida mehnatga, 
narsalarga ta’sir ko‘rsatib, narsalarning ko‘rinishlarini o‘z maqsadlari va 
talablariga muvofiq ravishda o‘zgartiradigan ishlab chiqarish vositalarining 
yig‘indisidir. 
Milliy iqtisodiyotning samaradorligi ko’p omilli ko’rsatkich bo’lib, bunda
samaradorlikning erishilgan dara jasi ko’p jihatdan iqtisodiyotdagi davlat 
yoki bozor
tizimin ing tutgan roliga bog’liq bo’lishi mumkin. Chunki ancha yuqori
samaradorlikka, birinchidan, bozorni tartibga solish usullari orqali; 
ikkinchidan,
iqtisodiyotni faqatgina yagona markazdan ongli ravishda markazlashgan 
boshqarish
yo’li bilan; uchinchidan, takror ishlab chiqarish jarayonida dav latning 
aralashuvi va
bozor usullarini uyg’unlashtirish orqali erishiladi. Hozirgi davrda 
respublikamizning
milliy iqtisodi yoti rivoji uchun ko’proq uchinchi yo’l xususiyatli 
hisoblanadi. 
Iqtisodiy tafakkur tarixida birinchi marta davlatning iqti sodiyotdagi roli 
masalasi A.Smit tomonidan ilmiy asosda ko’rib chiqilgan. Uning “Xalqlar 
boyligining tabiati va sa bablarini tadqiq qilish haqida” (1776 yil) degan kitobida 
bo zor usullari orqali iqtisodiyotning o’z-o’zini tartibga solish ning zarurligi 
ta’kidlab o’tilgan. A.Smitning fikricha, xususiy tovar ishlab chiqaruvchilar 
bozori davlat nazorati dan toʻliq ozod bo’lishi zarur. Ana shundagina 
iste’molchilar talabiga mos ravishda ishlab chiqarishni tash kil qilish imkoni 
mavjud boʻladi. Bunda bozor vositasida tartibga solish, har qanday chetdan 
aralashuvsiz ishlab chiqaruvchilarni butun jamiyat manfaatlari uchun harakat 
qilishga majbur etadi. 

---

A.Smit davlatning iqtisodiy jarayonlarga har qanday aralashuvi oxir-
oqibatda faqat vaziyatni yomonlashtiradi deb hisoblaydi. Masalan, davlat 
tomonidan belgilangan tashqi savdo tartib-qoidalari milliy iste’molchilarga faqat 
zarar keltirishi mumkin. Haqiqatan ham importga boj to’lovi milliy ishlab 
chiqaruvchilarga ustunlik berib, ularn ing chet el sheriklariga nisbatan 
raqobatlashuv qobiliyatini oshiradi. Ammo, bu oxir-oqibatda ishlab 
chiqarishning ancha yuqori xarajatlari va past sifatini saqlab qolishiga olib keladi. 
Bunda past sifatli va narxi qimmat tovarlarni sotib olishga majbur bo’lgan milliy 
iste’molchilar yutqazadi. 
A.Smitning "Tinch qo’yish" nazariyasi, 1929-1933 yil larda bozor 
iqtisodiyotiga asoslangan, deyarli barcha mam lakatlarni qamrab olgan iqtisodiy 
inqiroz davrida tanqidga uchradi. Iqtisodiy tanazzul va ommaviy ishsizlik 
davlatning iqtisodiy jarayonlarga aralashuvini kuchaytirishni taqozo qildi. 
Davlatni iqtisodiyotdagi rolini oshirish masalasi J.M.Keynsning “Ish bilan 
bandlik, foiz va pulning umumiy nazariyasi” (1936 yil) nomli kitobida o’z aksini 
topdi. Bu kitobda muallif davlat fiskal (xazinaviy) va kreditli tartibga solish 
vositalaridan foydalanib, jamiyatning yalpi talabini rag’batlantirishni va 
aholining ish bilan bandligini ta’minlash zarurligini isbotladi. 
Amalda gap davlatning uzluksiz ravishda inqirozga qar shi siyosat 
o’tkazishi, iqtisodiy inqirozning salbiy oqibat larini tugatish va sanoat siklining 
oʻzgarishini yo’qotish haqida ketadi. Keyns nazariyasi ancha tugal shaklda 
AQShda amalga oshirildi. 
Urushdan keyingi davrda Keyns nazariyasidagi ko’rsatmalar u yoki bu 
darajada bozor iqtisodiyoti amalda ustun boʻlgan barcha mamlakatlarda 
foydalanildi. Shu bilan birga davlatning iqtisodiyotdagi rolini yanada ko’proq 
oshib borishi ro’y berdi. Hozirgi davrda davlat tomonidan tartibga solishning 
muhim maqsadi sifatida nafaqat siklga qarshi tartibga solish va ish bilan bandlikni 
ta’minlash, balki iqti sodiy o’sishning yuqori darajasini va yaxlit takror ishlab 
chiqarish jarayonini optimallashtirishni rag’batlantirish tan olinadi. 

---

Ma’muriy-buyruqbozlikka asoslangan tizimdan bozor iqtisodiyotiga o’tish 
sharoitida davlatning milliy iqtisodiyotga aralashuvi quyidagi holatlar orqali 
izohlanadi: 
Birinchidan, davlat o’ziga milliy iqtisodiyotda bozor vositasida o’zini-o’zi 
tartibga solish orqali bajarish mumkin bo’lmagan yoki samarali ravishda amalga 
oshirib bo’lmaydigan vazifalarni oladi. Bunga mudofaani ta’minlash, 
mamlakatda ichki tartibni saqlash va aholining kam ta’minlangan qismini 
ijtimoiy himoyalash kabilarni misol qilib keltirish mumkin.. 
Ikkinchidan, bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqar ish va iste’molning 
xususiy tavsifi bir qator ijobiy va salbiy oqibatlarni tug’diradi. Bu oqibatlar 
bevosita uchinchi tomon manfaatida aks etadi va demak, kishilarning alohida 
guruhi hamda umuman jamiyat manfaatiga ta’sir qiladi. Masalan, chiqitli tex 
nologiyaga asoslangan ishlab chiqarishlarda tozalash quril malariga xarajatlarni 
tejash, xususiy ishlab chiqaruvchilar nuqtai nazaridan (u yoki bu kompaniya yoki 
individual ishlab chiqaruvchi uchun) foydali, atrof-muhitni ifloslanishiga olib 
kelishi esa, boshqa kishilar uchun qo’shimcha salbiy oqibatga ega. Davlat yakka 
tadbirkor yoki iste’molchidan farqli, jami yat manfaatini ifodalab, qo’shimcha 
ijobiy samarani rag’batlantirishga va aksincha, salbiy samara bilan bog’liq 
faoliyatni tartibga solishi hamda cheklashga harakat qilishi zarur. 
Uchinchidan, davlatning iqtisodiy jarayonlariga aralashuvi shu sababli 
ro’y beradiki, individual iste’molchilar hamma vaqt u yoki bu tovarni iste’mol qil 
ishning oqibatlarini obyektiv baholay olmaydi. Shu nuqtai nazardan, davlat 
foydali iste’molni kengaytirish va aksin cha, sog’liqqa salbiy ta’sir ko’rsatuvchi 
tovarlar iste’molini cheklash vazifasini o’z zimmasiga oladi. Masalan, davlat 
tamaki mahsulotlari uchun yuqori aksiz (egri) solig’ini o’rnatib, bir tomondan 
o’zining daromadini oshirsa, boshqa tomondan shu mahsulotni sotib olish talabini 
cheklaydi. 
To’rtinchidan, davlat o’z zimmasiga bozorning tabiati dan kelib 
chiqadigan ayrim holatlarni qisman engillashtirish vazifasini oladi. Bozor hamma 

---

uchun to’lovga qobil talabini qondirishga teng imkoniyatni ta’minlaydi. Ammo 
bu bo zorning milliy boylikni ijtimoiy-adolatli taqsimlashni ta’minlashini 
bildirmaydi. Bunday sharoitda davlat aholin ing kam ta’minlangan qatlamining 
turmush darajasi haqida g’amxo’rlik qilishi, bepul (yoki imtiyozli) bilim berish, 
tib biy xizmat ko’rsatish va shu kabilarni o’z zimmasiga oladi. 
Beshinchidan, hozirgi sharoitda barqaror, izchil iqtisodiy o’sishni 
rag’batlantirish vazifasi ham davlatning zimmasiga tushadi. Iqtisodiyotni davlat 
tomonidan tartibga solishning ma’lum chegaralari ham mavjud bo’lib, ular ishlab 
chiqarish samaradorligiga davlatning ta’siridan kelib chiqadi. Iqtisodiyotga 
davlatning har qanday aralashuvi ma’lum xarajatlarni taqozo etadi. Ularga eng 
avvalo, tartibga solishni tashkil etish va amalga oshirish bo’yicha xarajatlarni 
kiritish mumkin. Shuningdek, tartibga solishning u yoki bu shakli bozor 
muvozanati, ishlab chiqarish hajmi, resurslarning qayta taqsimlanishiga 
ko’rsatishi mumkin bo’lgan ta’sirni ham hisobga olish lozim. Bunda tartibga 
solishni amalga oshirish bilan bog’liq boʻlgan sarf-xarajatlarning miqdori 
davlatning iqtisodiyotni tartibga solishi natijasida olinadigan samaradan kam 
bo’lishi lozim. Ularning nisbati davlatning iqtisodiyotga aralashuvi chegaralarini 
belgilab beradi. 
XX asrning 80-yillarida rivojlangan mamlakatlarda yangi konservativ 
konsepsiyalar asosida iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishni cheklash 
jarayonlari boshlandi. Bunda tartibga solishning an’anaviy shakllaridan voz 
kechildi, davlat mulkini xususiylashtirish yo’li bilan davlat sektori ulushi 
qisqartirildi, xoʻjalik qarorlarini qabul qilishda nomarkazlashuv jarayonlari 
kuchaytirildi, iqtisodiyotdagi bozor mexanizmlarining ahamiyati oshirildi. 
Jumladan, AQShda bu tadbirlar «Amerikaning yangi rivojlanish yo’li: iqtisodiy 
jihatdan yangilanish dasturi» nomli yoʻnalish asosida amalga oshirilib, unda 
daromad solig’i stavkalarining pasaytirilishi, iqtisodiy o’sishni rag’batlantirish 
maqsadida yirik korporasiyalar investitsiyalari uchun soliq imtiyozlarini qo’llash, 
federal hukumat xarajatlarini cheklash, xususiy biznes faoliyatining davlat 

---

tomonidan tartibga solinishini kamaytirish, inflyatsiyaga qarshi pul-kredit 
siyosatini o’tkazish ko’zda tutilgan edi. 
Biroq, olib borilgan tadbirlar kutilgan natijani bermadi. Masalan, AQShda
YaMMdagi davlat sarflari ulushi 1980 yilda 22,6 foiz bo’lsa, 1987 yilga 
kelib 27 foiz ga qadar o’sdi. Davlat qarzlari kamayish oʻrniga o’sib ketdi, 
inflyatsiyaning pasayishi moliya tizimining izdan chiqishdan saqlab qola olmadi. 
Aksincha, inflyatsiyaning cheklanganligi uchun o’sish sur’atlarining pasayishi, 
ishsizlikning ko’payishi, real ish haqining pasayishi kabi holatlar yuzaga keldi. 
Bunday jarayonlar Angliya, Yaponiya, Avstriya, Italiya va boshqa 
mamlakatlarda ham ro’y berdi. 90-yillardan boshlab iqtisodiyotni tartibga 
solishda keynscha tendensiyalar yangidan kuchaya kuchaya boshladi. 
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning yangi turi davlat va xususiy 
sektor o’rtasidagi munosabatlarni ro’yobga chiqarish, davlat tomonidan tartibga 
solishning moslashuvchanligini oshirish, to’g’ridan-to’g’ri aralashuv shakllari va 
byurokratik nazoratning kamayishi bilan tavsiflanadi.
Biznes-biznes ko‘rinishidagi modellarda yetkazib beruvchilarning hisob 
va to‘lovlari buyurtmalar uchun tarmoqni qo‘llovchi ikki firma (yoki 
kompaniya) biznes jarayoni to‘liq avtomatlashtirilgan o‘zaro aloqalar 
sxemasida amalga oshiriladi. Shlyuzlar yordamida biznes jarayonlarining 
Internet tizimi (tashqi muhit) bilan avtomatik aloqasi ta’minlanadi. 
Biznes-biznes modelining ajralib turuvchi belgilari quyidagilardan 
iborat: 
1. Internetning biznes tizimidan avtomatik ravishda ajralib chiqishini 
ta’minlovchi shlyuzning mavjudligi; 
2. Biznes jarayonida va firma (kompaniya)ning ish jarayonida 
kirish/chiqish ma’lumotlarining to‘g‘ridan-to‘g‘ri integratsiyasi; 
3. Berilayotgan ma’lumotlarning yagona standarti - EDI (Electronic 
Data InterExchange) dan foydalanish; 

---

4. Firmalar elektron biznes tizimidagi ishtirokchilarning teng huquqlilik 
xarakterga ega ekanligi (distribyutor–diler, ishlab chiqaruvchi – yetkazib 
beruvchi kabi iyerarxiyaning yo‘qligi). 
Business-to-Consumer 
(B2C) 
modeli 
kompaniyalar 
tovar 
va 
xizmatlarining yakka tartibdagi iste’molchilar bilan ishlashga yo‘naltirilgan 
bo‘limni ifodalaydi. Ushbu modelning yetkazib berish katalogi bo‘yicha 
an’anaviy savdodan farqi shundaki, mijoz uyi yoki idorasidan chiqmagan holda, 
kompyuter va elektron kredit kartasi yordamida tovarlarni sotib olishi yoki 
xizmatlardan foydalanishi mumkin. Ushbu modelning amalga oshirilishi 
salohiyatli xaridorlar uchun yangi imkoniyatlar yaratib beradi. Shunday 
imkoniyatlardan biri kastomayzing (customizing) hisoblanadi. Bu xaridorga 
taklif qilinayotgan shunday imkoniyatki, unda 
kelgusi xarid mezoni mustaqil loyihalashtiriladi. Xususan, NIKEiD 
www.nike.com on-line magazini doirasida, xaridorlar o‘ziga yoqqan poyafzal 
modelini mustaqil loyihalashtirishlari, taglik qismining qandaymaterialdan 
bo‘lishi, rangni tanlash yoki 8 ta belgigacha bo‘lgan biror yozuvni tovarda 
joylashtirishi mumkin. Bunda, xaridor tomonidan loyihalashtirilgan tovar 
variantini o‘sha vaqtning o‘zida kompyuter ekranida ko‘rish mumkin. Elektron 
biznes amal qilish tizimining Business-toConsumer (B2C) modeli 2.5-rasmda 
keltirilgan. 
Boshqaruv tizimi saqlanib qoladi, ikkinchi firmada esa boshqarishning 
ichki tizimi Internetga ulanmagan. Bu holda birinchi firma bilan 
o‘zaro avtomatik ravishda ma’lumot almashinuvi bo‘lmaydi. Bunga 
qaramasdan ikkinchi firma birinchi firma bilan elektron biznes tizimini 
qurishning nazariy asoslariga ko‘ra o‘zaro ta’sirga kirishish mumkin va bunga 
ijtimoiy ta’minot sohasi yaqqol misol bo‘la oladi. 
Boshqaruvchilar birinchi firma bilan ba’zi interfeyslar (masalan brauzer) 
yordamida aloqa qilishlari mumkin. Ular birinchi firmadan zaruriy ma’lumotlarni 
oladilar (elektron pochta yoki brauzer yordamida) va bu ma’lumotlarni 

---

o‘zlarining biznes jarayonlarini amalga oshirish uchun boshqaruv tizimiga kiritib 
qo‘yadilar. Ikkinchi firma boshqaruvchilari esa 1-firmaning iste’molchilari 
bo‘ladi. 
Elektron biznesni tashkil qilishning 2-biznes iste’molchi modelining 
asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat: 
1. Sotuvchi (1-firma) savdoni Internet interfeysiga asoslangan 
avtomatlashtirilgan savdo tizimi bilan emas, balki o‘zining boshqaruvchilari 
orqali yuritishi; 
2. Savdo firmasi biznes jarayoni bilan Internet-magazin tashqi interfeysi 
o‘rtasidagi to‘liq bog‘lanishning yo‘qligi. 
Internet orqali har qanday tovarni sotish yoki ma’lum xizmatlarni 
ko‘rsatish mumkin. Biznes-biznes bozori ularning Internet orqali 
sotayotgan tovar, xizmatlar nomi va tarkibiga bog‘liq emas. Shunga qaramasdan, 
biznes-iste’molchi bozori uchun yetarlicha iqtisodiy foyda keltirmaydigan tovar 
va xizmatlar turlari mavjud. 
Elektron biznes modelining uchinchi ko‘rinishi biznes-administratsiya – 
firmalar va davlat tashkilotlari o‘rtasida tuzilgan barcha kelishuvlarni o‘z ichiga 
oladi. Masalan AQShda hukumat rejalashtirayotgan 
taxminiy xaridlar to‘g‘risidagi ma’lumot Internet tarmog‘ida e’lon 
qilinadi. Shunga ko‘ra, har qanday kompaniya o‘z takliflarini elektron ko‘- 
rinishda jo‘natishi mumkin. E’longa qo‘shimcha ravishda, boshqaruv 
organlari bo‘ladigan savdo-sotiq jarayoni uchun qo‘shimcha qiymat solig‘ini 
sotuvchiga qaytarish kabi imkoniyatlarni ham taklif qilishlari 
mumkin. Elektron biznes tashkil qilishning ushbu modeli hozirda 
boshlang‘ich ri-vojlanish davrida turibdi. 
Elektron biznes tizimini qo‘llashni tashkil qilishning keyingi modeli 
iste’molchi-administratsiya bo‘lib, u hozirgi kunda ishlab chiqilmoqda va bunga 
ijtimoiy ta’minot sohasi yaqqol misol bo‘la oladi. 

---

Qo‘shimcha, iste’molchi-iste’molchi modeli (Consumer-to-Consumer, 
C2C) 
bir 
web-saytga 
tashrif 
buyurishlari 
umumiylashgan 
holda, 
iste’molchilarning bir-biri bilan bo‘ladigan muomalalarini o‘zida aks ettiruvchi 
bo‘limdir. Elektron biznesning bu sohasiga har qanday elektron magazinlarni 
kiritish mumkin. 
Biror web-sayt doirasida qiziqishlari bir xil bo‘lgan foydalanuvchilar 
jamiyati vujudga keladi. Misol tariqasida bunday barqaror jamiyatlar sarasiga 
elektron kimoshdi savdolarini kiritishimiz mumkin. Ular sifat va son tarkibi 
bo‘yicha oldindan aniq bo‘lgan juda yaxshi reklama maydoniga aylanib 
bormoqda. Bundan tashqari, tashrif buyuruvchilar, odatda, o‘z qiziqishlariga 
ko‘ra aniq guruhlarga ajraladilar; kimdir avtomobil kimoshdi savdosiga, kimdir 
esa kitoblarning kimoshdi savdolariga ko‘proq qiziqadilar. Iqtisodiyotlar 
yig‘indisi sifatidagi tizim, tor m a’noda iqtisodiyotning tashqi dunyoga tovarlar, 
xizmatlar va iqtisodiy resurslar yetkazib beruvchi qismlarinigina qamrab oluvchi 
tizim, deb ta ’rif berish mumkin. Amaliyotda keng m a’nodagi ta ’rif k o ‘proq 
qo‘llanilganligi bois ham keyingi m atnlarda ushbu tushunchadan foydalanamiz. 
Shu bilan birga sotiladigan m ahsulotlar va omillarga asoslangan xo‘jalik 
aloqalari yuzlab milliy xo‘jaliklarni «jahon iqtisodiyoti» deb ataladigan bir 
tizimga birlashtirishini e ’tiborga olish lozim. Shu sababdan ham jahon 
iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy m unosabatlar o ‘zaro bog‘liqdir . 
«Jahon iqtisodiyoti» tushunchasidan «xalqaro iqtisodiyot» tushunchasini 
farqlash lozim. Xalqaro iqtisodiyot, deganda jahon iqtisodiyoti emas, balki 
xalqaro iqtisodiy m unosabatlar nazariyasi tushuniladi. 
Jnhon iqtisodiyotining subyektlari. Jahon xo'jaligi tizimini sodda liolda uning 
tarkibiy qismlari yoki asosiy qatnashchilari — subyekth rid an iborat mexanizm 
ko‘rinishida ifodalash mumkin. Ushbu subyektlarning asosiylari milliy 
iqtisodiyotlar, transmilliy korporatsiyalar (TM K), integratsion birlashmalar, 
xalqaro iqtisodiy tashkilotlar hisoblanadi. Milliy iqtisodiyotlar jahon 
iqtisodiyotining muhim subyekti sanaladi. Milliy iqtisodiyotlarga xos asosiy 

---

xususiyat shunciaki, dunyoning aksariyat mamlakatlari iqtisodiy suverenitetni 
saqlab kelishmoqda. 
Avvallari u yoki bu m am lakatda tashqi iqtisodiy faoliyat bilan milliy firm 
alar shug'ullanishgan va ular uchun m am lakat ichki bozori asosiy bozor 
hisoblangan. Ammo oxirgi o ‘n yillikda ulam ing ko‘pchiligi TM K lar darajasiga 
ko‘tarilishdi va butun dunyo ulam ing faoliyat (savdo, sanoat, moliya) yuritish m 
aydoniga aylandi. Natijada TM K lar jahon iqtisodiyotining muhim mustaqil 
qismiga aylandi va jahon yalpi ichki m ahsulotining 1/5—1/4 qismi ular hissasiga 
to ‘g‘ri kelmoqda. TM K lar faoliyati natijasida aksariyat m am lakatlar 
iqtisodiyoti o ‘zaro birlashib, xalqaro hududiy iqtisodiy birlashm alam i tashkil 
etm oqda. Ushbu birlashm alar jahon xo‘jaligining tarkibiy mexanizmiga aylandi, 
ba’zilari, jum ladan, Yevropa Ittifoqi (Yel) tashqi dunyoda o ‘z a ’zolari nom idan 
faoliyat olib borishm oqda. Ammo ko‘pchilik integratsion birlashm alar (Yel va 
Shimoliy Amerika erkin savdo assotsiatsiyasidan (NAFTA) tashqari) o ‘z a 
’zolari milliy iqtisodiyotiga kuchli ta ’sir ko'rsatmaydi. Hozircha xalqaro 
iqtisodiy integratsiya jahonning nisbatan rivojlangan hududlarida muvaffaqiyatli 
amalga oshm oqda, boshqa hududlarda esa ushbu jarayon ulam ing rivojlanish 
darajasining ortishi bilan m utanosib ravishda chuqurlashib boradi. 
Ikkinchi jahon urushidan keyingi yillarda xalqaro iqtisodiy tashkilotlarning 
soni va mavqeyi tubdan ortdi. Xalqaro iqtisodiy tashkilotlarning m uhim 
vazifalaridan biri - jahon iqtisodiyotining rivojlanishi i:o‘g‘risida statistik tahlillar 
tayyorlashdan iborat. Amaliyotda Xalqaro valuta fondi (XVF) (World Economic 
Outlook), Jahon banki (World Developm ent Report), YuNKTAD (World 
Investm ent Report), Jahon savdo tashkiloti (JST) (World Trade Report) va 
boshqa tashkilotlarning nashrlaridan keng foydalaniladi. 
Xalqaro iqtisodiy m unosabatlaming mohiyati va shakllari. Jahon 
iqtisodiyotining tizim sifatidagi faoliyati tovarlar, xizmatlar va ishlab chiqarish 
omillarining harakati bilan bogiiq. Ushbu bogiiqlik asosida xalqaro iqtisodiy 
munosabatlar yuzaga keladi. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar — bu rezidentlar va 

---

norezidentlar o ‘rtasidagi xo‘jalik munosabatlaridir. Xalqaro iqtisodiy m 
unosabatlam i shakllari bo‘yicha guruhlash mumkin. A n’anaviy tarzda xalqaro 
tovarlar, xizmatlar va intellektual mulk savdosi alohida shakl sifatida ajratiladi. 
Ishlab chiqarish omillarining harakati xalqaro iqtisodiy m unosabatlam ing 
xalqaro kapital harakati, xalqaro ishchi kuchi migratsiyasi, texnologiyalarni 
xalqaro uzatish shakllari ko‘rinishida sodir bo‘ladi. Kapital, m ehnat va 
texnologiyadan farqli o ‘laroq m uhim iqtisodiy resurslardan biri hisoblangan 
tabiiy resurslar harakatchan emasligi bois, jahon xo'jalik aloqalarida qazib 
chiqarilgan va ularni qayta ishlash asosida tayyorlangan m ahsulotlam ing xalqaro 
savdosi orqali qatnashadi. Tadbirkorlik qobiliyati omili kapital, ishchi kuchi va 
texnologiyalar bilan birgalikda harakatlanadi, shu sababdan xalqaro iqtisodiy m 
unosabatlam ing alohida shakli sifatida qatnashmaydi. 
Xalqaro iqtisodiy m unosabatlam ing keyingi shakli xalqaro valuta-kredit 
va moliya m unosabatlari xalqaro savdo hamda ishlab chiqarish om illarining 
xalqaro harakati hosilasi hisoblansada, jahon xo‘jaligida alohida ahamiyatga ega 
mustaqil iqtisodiy m unosabatlar sifatida tan olingan. 
Iqtisodiyot nazariyasini о‘rganish, iqtisodiy jarayonlarning tub 
mohiyatini tо‘g‘ri tushunish kо‘p jihatdan uni о‘rganuvchilarning ma’lum 
nazariy va uslubiy bilim bilan qurollanishiga bog‘liq. Shuning uchun ham mazkur 
mavzu insoniyat jamiyati taraqqiyotining asosi bо‘lgan iqtisodiyot tushunchasini, 
uning oldida turgan vazifalarni, uzoq davr davomida iqtisodiy bilimlarning 
shakllanishi va iqtisodiyot nazariyasi fanining vujudga kelishini qisqacha 
tavsiflash bilan boshlanadi. berishga alohida e’tibor qaratiladi. 
Iqtisodiyot nazariyasi fani va uning qonun-qoidalarini bilish uchun, eng 
avvalo, iqtisodiyot va uning vazifalari tо‘g‘risida tasavvurga ega bо‘lish lozim. 
Insoniyat hayoti va uning taraqqiyoti juda murakkab, kо‘p qirrali va g‘oyat chigal 
muammolarga boydir. Bu muammolar kishilarning moddiy ne’matlar ishlab 
chiqarish, xizmatlar kо‘rsatish, fan, madaniyat, siyosat, mafkura, axloq, davlatni 

---

boshqarish sohalaridagi va nihoyat, oiladagi va boshqa faoliyat turlarining borgan 
sari kо‘payib, rivojlanib hamda ularning о‘zgarib borishi natijasida vujudga 
keladi. Uzoq davrlar davomida insoniyat fikrini band qilib kelgan ayrim 
masalalar bugungi kunda oddiy haqiqat va oson bilish mumkin bо‘lgan narsaga 
о‘xshab kо‘rinadi. 
Masalan, bugun hammaga ma’lumki, kishilar yashashlari, siyosat, san’at, 
adabiyot, fan, ma’rifat, madaniyat, ta’lim bilan shug‘ullanishlari uchun hayotiy 
ne’matlarni iste’mol qilishlari, kiyinishlari kerak. Shuning uchun har bir kishi, 
о‘zining kundalik hayotida bir qancha muammolarga, ya’ni hayotiy ehtiyojlari – 
kiyim-kechak, oziq-ovqat, uy-rо‘zg‘or buyumlariga ega bо‘lish, bilim olish kabi 
ehtiyojlar uchun zarur bо‘lgan pul daromadlarini qayerdan, nima hisobiga topish 
kerak degan muammolarga duch keladi. 
Shu muammolarni yechish va о‘z ehtiyojlarini qondirish maqsadida 
kishilar turli yо‘nalishlarda, sohalarda faoliyat kо‘rsatadilar. Demak, insonning 
turli faoliyatlari ichida eng asosiysi, insoniyatning yashashi va uning kamol 
topishini ta’minlaydigani moddiy va ma’naviy ne’matlar ishlab chiqarish va 
xizmatlar kо‘rsatishdan iborat bо‘lgan iqtisodiy faoliyatdir. 
Cheklangan iqtisodiy resurslardan unumli foydalanib, kishilarning 
yashashi, kamol topishi uchun zarur bо‘lgan hayotiy vositalarni ishlab chiqarish 
va iste’molchilarga yetkazib berishga qaratilgan, bir-biri bilan bog‘liqlikda amal 
qiladigan turli-tuman faoliyatlar yaxlit qilib, bir sо‘z bilan, iqtisodiy faoliyat deb 
ataladi. 
Qadimda iqtisodiy faoliyatning asosiy shakli uy xо‘jaligi doirasida rо‘y 
bergan. Shuning uchun qadimgi grek olimlarining (Ksenofont, Platon, Aristotel) 
asarlarida iqtisodiyot – uy xо‘jaligi va uni yuritish qonunlari deb tushuntirilgan. 
Arab leksikonida «iqtisod» tejamkorlik ma’nosida tushunilgan, chunki islom 
diniga oid adabiyotlarda tejamkorlikka alohida e’tibor berilgan. Lekin, hozirgi 
davrda iqtisodiyot keng ma’noni anglatib, faqatgina uy yoki individual xо‘jalik 

---

yuritish yoki tejamkorlik ma’nosini anglatmaydi, balki iqtisodiyot – yirik xususiy 
xо‘jalik, jamoa xо‘jaligi, hissadorlik jamiyatlari, davlat xо‘jaliklaridan, moliya 
va bank tizimlaridan, xо‘jaliklararo, davlatlararo birlashmalar, korporatsiyalar, 
konsernlar, qо‘shma korxonalar, davlatlar о‘rtasidagi turli iqtisodiy 
munosabatlaridan iborat о‘ta murakkab ijtimoiy tizimni anglatadi. 
Buning ustiga barcha resurslarimiz – tabiiy boyliklar, malakali ishchi 
kuchlari, ishlab chiqarish vositalari, iste’mol tovarlari, pul mablag‘lari va boshqa 
resurslarning barchasi cheklangan miqdordadir. Xattoki, ishlab chiqarishning 
bugungi darajasida insoniyat ixtiyoridagi turli tabiiy boyliklarning taxminan 
qancha vaqtga yetishini oldindan bashorat qilish mumkin. Jumladan, insoniyat 
2500 yilga kelib, barcha metall zaxiralarini sarflab bо‘lishi bashorat qilinib, 
bunda temir rudasi 250 yilga, alyuminiy 570, mis 29, rux 23, qalayi 35, 
qо‘rg‘oshin 19 yilga yetishi taxmin qilinmoqda. Amalda hozir yashayotgan avlod 
ham ishlab chiqarishda qо‘rg‘oshin, qalayi, rux, oltin, kumush, platina, nikel, 
volfram, misdan foydalanish muammosiga duch kelmoqda. 
Buning ustiga barcha resurslarimiz – pul mablag‘lari, tabiiy boyliklar, 
malakali ishchi kuchlari, ishlab chiqarish vositalari, iste’mol tovarlari hammasi 
cheklangan miqdordadir. Ushbu cheklangan iqtisodiy resurslardan oqilona 
foydalanib, aholining tо‘xtovsiz о‘sib boruvchi ehtiyojlarini qondirish maqsadiga 
erishish, resurslar va mahsulotlarni tо‘g‘ri taqsimlash yо‘llarini topish 
iqtisodiyotning asosiy mazmunini tashkil etadi. 
Iqtisodiyot qamrov darajasiga qarab turlicha bо‘lishi mumkin: jahon 
iqtisodiyoti, mamlakat iqtisodiyoti, milliy iqtisodiyot, tarmoq iqtisodiyoti, 
funksional iqtisodiyot, mintaqa iqtisodiyoti; korxona yoki firma iqtisodiyoti, oila 
iqtisodiyoti. Ba’zan ularni yaxlitlashtirib, makroiqtisodiyot va mikroiqtisodiyot 
deb ataladi. Iqtisodiyotning bu turlari, darajalari, shakllari qanday bо‘lishidan 
qat’iy nazar ularning hammasi bir maqsadga bо‘ysungan: u ham bо‘lsa 
insoniyatning yashashi, kо‘payishi va kamol topishi uchun shart-sharoit yaratib 
berish, turli xil hayotiy vositalarni yaratib, ularning ehtiyojlarini qondirib 

---

borishdan iboratdir. Shunday ekan, iqtisodiyot inson hayotining asosini, uning 
poydevorini tashkil etib, uning о‘zi ham insonsiz, uning faoliyatisiz mavjud 
bо‘lmaydi va mazmunga ham ega emas. 
Iqtisodiy resurslar ehtiyojlarni qondirish uchun ishlab chiqarish uchun 
ishlatiladigan tabiiy va inson imkoniyatlarining barcha turlari hisoblanadi. 
Ko'p sonli turli xil mahsulotlar - xizmatlar va mahsulotlar yaratadi. 
Shuning uchun ishlatilgan resurslar soni ishlab chiqarish hajmi kabi katta bo'lishi 
kerak. Aslida, shuningdek, boshqa imtiyozlar boshqa mahsulotlarni ishlab 
chiqarish uchun ishlatiladigan turli xil imtiyozlar mavjud. Ularning barchasi bir 
nechta yirik guruhlarga birlashtirilgan. Keling, ularni batafsil tahlil qilaylik. 
Iqtisodiy resurslar va ularning turlari 
Bu nom barcha turdagi toshqini, er, o'rmonlar, suv, flora, fauna, iqlim va 
dam olish imkoniyatlarini birlashtiradi. 
Tabiiy iqtisodiy resurslar turli yo'llar bilan shug'ullanadilar iqtisodiy 
faoliyat: 
Ishlab chiqarishning asosiy asosi sifatida ular zudlik bilan hududni 
anglatadi ishlab chiqarish ob'ektlari; 
Ular qazib olish sanoatida qo'llaniladigan manbalar sifatida; 
Ishlab chiqarish faoliyati ob'ektlari sifatida ular qishloq xo'jaligida taqdim 
etiladi. 
Er cheklangan va deyarli almashtirib bo'lmaydigan manba, shuning uchun 
u foydalanuvchilar va davlat himoyasida ehtiyot bo'lish kerak. Dunyodagi qishloq 
xo'jaligidan beparvolik munosabati yilida olti million gektardan oshadi. Ikki 
yarim asrlarda bunday tezlikda, insoniyat qishloq xo'jaligiga mos keladigan 
barcha erlarni yo'qotish uchun xavf tug'diradi. 
Ushbu turdagi resurslar sanoat (iqtisodiy) faoliyatida band bo'lgan 
odamlarni qamrab oladi. Texnik taraqqiyot va avtomatlashtirishga qaramay, 
ishlab chiqarish jarayonida mehnatning roli sezilarli darajada pasaymaydi. 
Buning sabablari, birinchi navbatda, o'sib borayotgan ehtiyojlarni qondirish 

---

uchun zamonaviy ishlab chiqarishda hal qilingan vazifalarni murakkablashtirish. 
Ikkinchidan, ish intellektual, ya'ni aqliy harakatlarning o'sishiga olib keladi. 
Uchinchidan, faoliyatning ko'plab sohalarida yuqori xavf va javobgarlik - 
masalan, atom va havo transporti va boshqalar mavjud. 
Odamlar aniq texnik va tashkiliy bilim va ko'nikmalarni, madaniyatni, 
madaniyatlar nafaqat mehnat qilish deb hisoblanadi, balki butun mehnat inson 
kapitali bu ishchilarning rivojlanish darajasini aks ettiradi. 
Resurs turlari 
Asosiy turlari orasida (sinflar) orasida resurslar quyidagicha ajratilishi 
mumkin: 
• 
tabiiy; 
• 
iqtisodiy; 
• 
mehnat (inson); 
• 
moliyaviy (yoki bank, byudjet); 
• 
ma'muriy; 
• 
ma `lumot; 
• 
energiya va boshqalar. 
Bundan tashqari, har qanday resurslardan foydalanish shartlariga qarab, 
birlamchi yoki ikkilamchi bo'lishi mumkin. 
Tabiiy resurslar barcha ob'ektlar, moddalar va hodisalar - ma'lum bir hudud 
(mamlakat, mintaqa, mintaqa) turli mahsulotlar, mahsulotlar va xizmatlarni 
ishlab chiqarish uchun foydalanadigan. Bularga suv, atmosfera havosi, quyosh 
energiyasi, minerallar (neft, gaz, ko'mir, temir rudasi va boshqalar), tuproq, biota 
(sabzavot va hayvonlar dunyosi) kiradi. 

---

Tabiiy resurslar tugashi mumkin (masalan, yog ') yoki bittasi, qayta 
tiklanadigan (toza suv) yoki qayta tiklanmaydigan yoki qayta tiklanmaydigan 
(masalan, granit). 
Bu muhim qonun haqida aytib o'tilishi kerak. U barcha resurslar 
cheklangan, ammo inson ehtiyojlari cheksiz. Bu shunchaki keskin qarama-
qarshilikdir va iqtisodiyotni hal qilishga mo'ljallangan. 
Bunday muhim muammoni hal qilish vositalaridan biri bu resurslardan 
oqilona foydalanish (yoki oqilona boshqarish). Uning mohiyati - bu odamlar 
uchun maksimal foyda va minimal zarar bilan har qanday manbadan 
foydalanishdir atrof. Masalan, siz o'rmon massividagi va o'rim-yig'im jurnallarida 
fobugimni tashkil qilishingiz mumkin. Va siz qipdondan (o'rmon-chip) chipdan 
chipda ishlab chiqaradigan kichik bir kombinat qurishingiz mumkin. Shunday 
qilib, aniq manba (o'rmon) oqilona ishlatiladi. 
Iqtisodiy resurslar nima ekanligini tushunish uchun birinchi navbatda 
resurslar kontseptsiyasini belgilash, ularning tasnifini, ishlab chiqarish qiymatlari 
va ishlab chiqarish omillari o'rtasidagi bog'liqlikni hisobga olish, ushbu 
elementlaming har birini alohida ajratish, shuningdek, turli omillarning ta'siriga 
qarab iqtisodiy resurslardan foydalanishni tahlil qilish kerak. 
iqtisodiy resurslaming kontseptsiyasi va tasnifi 
Ishlab chiqarish va ishlab chiqarish turli xil iqtisodiy resurslardan 
foydalanish bilan bevosita bog'liq. Iqtisodiy resurslar tovarlar va xizmatlar ishlab 
chiqarish jarayonida foydalaniladigan barcha turdagi resurslami anglatadi. 
Aslida, bu boshqa imtiyozlami ishlab chiqarish uchun ishlatiladigan foydalardir. 
Shuning uchun ular ko'pincha ishlab chiqarish resurslari, ishlab chiqarish 
omillari, ishlab chiqarish omillari, iqtisodiy o'sish omillari deb ataladi. 
Korxonaning iqtisodiy resurslari quyidagilardan iborat: 
* tabiiy resurslar (er, er osti boyliklari, suv, o'rmon va biologik, iqlim va 
dam olish resurslari), qisqartirilgan yer; 

---

* mehnat resurslari (tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarish qobiliyatiga ega 
odamlar), qisqartirilgan-mehnat; 
* kapital (pul shaklida, ya'ni pul mablag'lari yoki ishlab chiqarish 
vositalari, ya'ni haqiqiy kapital); 
* tadbirkorlik qobiliyatlari(odamlaming tovarlar va xizmatlar ishlab 
chiqarishni tashkil etish qobiliyati). 
Aristotel va undan keyin o'rta asr mutafakkirlari mehnatni asosiy iqtisodiy 
resurslardan biri deb hisoblashgan. Bunday yondashuv dunyodagi birinchi 
iqtisodiy maktab - mersantilizm bilan ajralib turardi. Fizyokratlar maktabi yeri 
iqtisodiy resurs sifatida alohida ahamiyatga ega edi. Adam Smit mehnat, yer va 
kapital kabi iqtisodiy resurslarni ko'rib chiqdi. Biroq, ishlab chiqarishning uchta 
omilining nazariyasi fransuz iqtisodchisi Jan Baptiste Sei (1767-1832) tomonidan 
aniq ifodalangan. Ingliz iqtisodchisi Alfred Marshall (1842-1924) to'rtinchi omil 
- tadbirkorlik qobiliyatini qo'shishni taklif qildi. 
Endi iqtisodiy resurslarning har birini batafsil o'rganish kerak. Yeг, 
iqtisodiy resurs sifatida, bir qator xususiyatlarga ega. Birinchidan, eming ishlab 
chiqarish xarajatlari yo'q. Er tabiiy ob'ekt sifatida mavjud. Bu tabiatning bepul va 
qayta tiklanmaydigan sovg'asi. Ikkinchidan, insoniyat erlaming o'lchamlarini 
o'zgartira olmaydi, ya'ni eming cheklanishi kabi xususiyat mavjud. Uchinchidan, 
er ham foydali qazilmalar, suv va boshqa resurslar manbai hisoblanadi. 
Kapital-daromad olish uchun samarali foydalaniladigan moddiy va 
nomoddiy boyliklar zaxirasi. Boshqacha qilib aytganda, kapital-ko'proq iqtisodiy 
mahsulotlar ishlab chiqarish uchun yaratilgan har qanday resurs. Ishlab chiqarish 
omillari kontseptsiyasida kapital moddiy (Real) kapitalni anglatadi - uzoq yoki 
qisqa muddatli ishlab chiqarishning barcha vositalari. Iqtisodiyotda asosiy va 
ishchi kapitalni ajratish odatiy holdir. 
Asosiy kapital-bir qator ishlab chiqarish davrlarida (binolar, inshootlar, 
mashinalar, uskunalar, transport vositalari va h.k.) mahsulotga sarflanadigan 
xarajatlar uzoq muddatli Real aktivlardir. Ishchi kapital - qiymati butunlay yangi 

---

tovarlar qiymati uzatiladi va har bir tsikl (xom ashyo, yoqilg'i, materiallar, yarim 
tayyor mahsulotlar) tovarlar sotish tadbirkorga pul shaklida qaytadi Real 
aktivlari. Ba'zi iqtisodchilar ba'zan "kapital" kontseptsiyasining qo'shimcha 
darajalaridan foydalanadilar: jismoniy kapital, inson kapitali, pul kapitali. 
Mavjud mablag'lar mahsulot ishlab chiqarish va sotishning uzluksizligini 
ta'minlaydi. Resurslardan samarali foydalanish asosan ishlab chiqarishni tashkil 
etish tamoyillariga bog'liq. Shunday qilib, yuqori samaradorlik aylanma 
mablag'laming 
optimal hajmiga bog'liq. Aylanma mablag'lami shakllantirish uchun 
korxona o'z va ularga tenglashtirilgan mablag'lardan, shuningdek jalb qilingan va 
qarz majburiyatlaridan foydalanadi. Aylanma mablag'lami shakllantirish 
manbalari quyidagilar bo'lishi mumkin: foyda, kreditlar, ustav kapitali, byudjet 
mablag'lari, qayta taqsimlanadigan resurslar va boshqalar. 
Pul kapitalining toifasi alohida ajratilgan. Moliyaviy resurslar-bu 
korxonaning tasarmfida bo'lgan va moliyaviy majburiyatlami bajarish va 
ishchilami iqtisodiy rag'batlantirish uchun kengaytirilgan qayta ishlab chiqarish 
bo'yicha joriy xarajatlami amalga oshirish uchun mo'ljallangan puldir. 
Korxonaning mehnat resurslari - korxonada ishlaydigan va uning 
ro'yxatiga kiritilgan turli professional va malaka gumhlarining xodimlari. Mehnat 
resurslari ishlab chiqarishning moddiy elementlarini harakatga keltiradi, 
mahsulot, qiymat va ortiqcha mahsulotni foyda shaklida yaratadi. 
Korxonaning mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligi mehnat 
unumdorligini tavsiflaydi, bu ish vaqtining birligida ishlab chiqarilgan mahsulot 
miqdori yoki ishlab chiqarilgan mahsulot yoki bajarilgan ishlar birligiga mehnat 
xarajatlari bilan belgilanadi. 
Bundan tashqari, iqtisodiy resurslar takrorlanadigan va takrorlanmas 
bo'linadi. Qayta ishlab chiqariladigan ishlab chiqarish resurslariga tabiat (suv 
havzalari, tuproq, flora, fauna) va jamiyat (ishlab chiqarish vositalari) tomonidan 
yaratilgan va tiklanganlar kiradi. Xom ashyo sifatida iste'mol qilinadigan 

---

minerallar, havo, er uchastkalari qayta tiklanmaydigan narsalarga tegishli. Ushbu 
uchta iqtisodiy resurs klassik deb ataladi, ammo zamonaviy iqtisodiy nazariyada 
ko'pincha bir nechta qo'shimcha omillar mavjud. Iqtisodchilar uzoq vaqt 
davomida bir xil klassik ishlab chiqarish omillariga ega bo'lgan alohida 
korxonalar va hatto butun mamlakatlar ko'pincha butunlay boshqa iqtisodiy 
natijalarga erishayotganini payqashgan. Bundan tashqari, har qanday resurslarga 
boyroq bo'lish va kambag'allar ulami rivojlantirishi mumkin. Ishlab chiqarish 
omillarini eng yaxshi usulda ishlatish va birlashtirish uchun 
maxsus turdagi omil - tadbirkorlik qobiliyati - iqtisodiy faoliyatni amalga 
oshirish uchun iqtisodiy resurslar (mehnat, er, kapital) o'zaro ta'sirini samarali 
tashkil etish qobiliyati zarur. Hozirgi kunda Rossiya bozorida tadbirkorlik 
qobiliyati nazariy va amaliyotda ishlab chiqarishning zarur omili sifatida tan 
olingan. 
Ishlab chiqarish omillari sifatida ba'zi iqtisodchilar ilmiy va texnologik 
taraqqiyot va axborotni ajratadilar. Barcha qo'shimcha ishlab chiqarish omillari 
klassik omillardan yanada samarali foydalanish orqali o'zlarini namoyon 
qilishlarini birlashtiradi. Iqtisodiy resurslar bir-biriga bog'langan. Bir xil 
miqdordagi ishchilar, mashinalar va erlar tadbirkorlik, ilmiy-texnik va axborot 
resurslaridan foydalanishni ta'minlaydigan turli xil mahsulotlami ishlab 
chiqaradi. 
ishlab chiqarish funktsiyasi 
Korxona hech narsadan mahsulot ishlab chiqa olmaydi. Ishlab chiqarish 
jarayoni turli resurslami iste'mol qilish bilan bog'liq. Resurslar ishlab chiqarish 
faoliyati uchun zamr bo'lgan barcha narsalami - xom-ashyo, energiya, mehnat, 
uskunalar va makonni o'z ichiga oladi. 
Kompaniyaning xatti-harakatlarini tasvirlash uchun ma'lum miqdordagi 
resurslardan foydalangan holda qancha mahsulot ishlab chiqarishi mumkinligini 
bilish kerak. Kompaniyaning ishlab chiqarishi mumkin bo'lgan mahsulot miqdori 
resurslar hajmiga bog'liqligi ishlab chiqarish funktsiyasi deb ataladi. Ya'ni, ishlab 

---

chiqarish funktsiyasi-resurs xarajatlari va mahsulot ishlab chiqarish o'rtasidagi 
texnologik bog'liqlik. 
U texnik jihatdan samarali ishlab chiqarish usullarini tasvirlaydi. Ishlab 
chiqarishning har bir usuli (yoki ishlab chiqarish jarayoni) ma'lum bir texnologiya 
darajasida ishlab chiqarish birligini olish uchun zarur bo'lgan muayyan resurslar 
to'plami bilan tavsiflanadi. 
Har qanday ishlab chiqarish funktsiyasi ishlab chiqarish jarayoniga jalb 
qilingan resurslaming har biri tayyor mahsulotni ishlab chiqarishga qanday hissa 
qo'shayotganini ko'rsatib, o'ziga xos texnologiyani aks ettiradi. Ishlab 
chiqarish funktsiyasi yordamida mahsulotning maksimal ishlab chiqarilishi 
belgilangan resurs xarajatlarida aniqlanishi mumkin. Boshqa tomondan, ma'lum 
bir ishlab chiqarish hajmini ishlab chiqarish uchun zarur bo'lgan minimal 
resurslar miqdorini aniqlash imkonini beradi. Ishlab chiqarish funktsiyasi bir xil 
natijaga erishish imkoniyatini beruvchi qo'llaniladigan resurslaming turli 
kombinatsiyalarini aniqlashga yordam beradi. 
Mikroiqtisodiyotda ko'plab turli xil ishlab chiqarish funktsiyalari 
qo'llaniladi, lekin ko'pincha-ishlab chiqarish hajmi (Q) va ishlab chiqarish 
omillari (mehnat L, kapital K) o'rtasidagi bog'liqlik sifatida ifodalanadigan ikki 
omil funktsiyasi): 
(Q) o'zgarishiga yo'l qo'ymaslik uchun mehnat iste'molini (L) oshirishni 
talab qiladi. 
Izokvantning konkav shakli texnologik o'zgarishning marginal me'yori 
bilan belgilanadi: 
Ishlab chiqarish usuli, agar u kamida bitta resursni kichikroq hajmda 
ishlatishni nazarda tutsa va boshqa barcha usullar boshqa usullardan ko'ra ko'proq 
bo'lsa, yanada samarali hisoblanadi. Agar bitta usul bir xil resurslardan ko'proq 
foydalanishni o'z ichiga olsa, boshqalari esa boshqa usuldan kamroq bo'lsa, unda 
bu usullar texnik samaradorlik bilan tengsizdir. Bunday holda, har ikkala usul 
ham texnik jihatdan samarali hisoblanadi va ulami taqqoslash uchun iqtisodiy 

---

samaradorlik qo'llaniladi. Ushbu mahsulotni ishlab chiqarishning eng iqtisodiy 
jihatdan samarali usuli resurslardan foydalanish xarajatlari minimaldir. 
Ishlab chiqarish funktsiyasining ayrim xususiyatlarini ajratib ko'rsatish 
mumkin: 
Har bir ishlab chiqarish funktsiyasi ma'lum miqdorda ishlatiladigan 
resurslar uchun minimal ishlab chiqarish omillari bilan maksimal ishlab chiqarish 
miqdorini yoki belgilangan ishlab chiqarish hajmini ishlab chiqarish imkonini 
beradigan samarali (yoki optimal) texnologiyani tavsiflaydi. Texnologiya 
o'zgarishi ishlab chiqarish funktsiyasini o'zgartirishni o'z ichiga oladi. 
Agar ishlab chiqarish omillaridan kamida bittasi bo'lmasa, mahsulot ishlab 
chiqarish mumkin emas. 
Agar firma bir xil resursdan doimiy ravishda boshqa resurslar bilan 
foydalanishni ko'paytirsa yoki barcha resurslarni katta hajmda ishlatsa, u ishlab 
chiqarishni kengaytiradi va ushbu texnologiyadan foydalanadi. 
Ishlab chiqarish funktsiyasi texnologiyani doimiy o'zgaruvchan omillar 
bilan tavsiflaydi, hech bo'lmaganda ulaming ayrim o'zgarishlarida. 
Ishlab chiqarish funktsiyasini tahlil qilish qisqa va uzoq muddatli davrlami 
ajratish zarurligini nazarda tutadi. 
samaradorligi iqtisodiy resurslardan foydalanish 
So'nggi o'n yil ichida firma yoki korxonada resurslarni tejash muammosi 
ayniqsa keskinlashdi. Mavjud korxonalami texnik qayta jihozlash yoki 
rekonstruksiya qilish - ulami resurslarni tejaydigan texnologiyalarga o'tkazish 
zarur. Korxonada resurslaming doimiy aylanishi va o'zgarishi bilan ulami tejash 
va samarali ishlatish juda muhimdir. 
Resurslarni tejash-ishlab chiqarish omillaridan iqtisodiy va samarali 
foydalanish bilan bog'liq chora-tadbirlar majmui. Barcha resurslar bir xil tezlikda 
aylanmaydi - ba'zilari ishlab chiqarish jarayonida to'liq iste'mol qilinadi, 
boshqalari, masalan, uskunalar-qisman va ko'p hollarda bir xil emas va ulaming 

---

iste'mol darajasi asosan ishlab chiqarish va xizmat ko'rsatish xodimlarining 
ta'sirining etarliligi bilan belgilanadi. 
Resurslarni tejash-iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish muammolarini hal 
qilish uchun barcha turdagi resurslardan (moddiy, mehnat, tabiiy, moliyaviy va 
boshqalar) foydalanishni anglatadi. Odamlar va jamiyatning ehtiyojlari tez o'sib 
borayotganligi va resurslar cheklangan va kamdan-kam hollarda bo'lgani uchun, 
muammoni hal qilishda resurslarni tejashning o'mi: nima, qanday qilib, kimga 
ishlab chiqarish kerak? 
Resurslarni tejash milliy iqtisodiyotning ulaming o'sishiga bo'lgan 
ehtiyojini asosan iqtisodiyot orqali qondirishni ta'minlaydi. Bu chiqindi gazlar va 
suv chiqindilaridan qimmatli mahsulotlami qo'lga kiritish, chiqindilami 
utilizatsiya qilish orqali resurslarni kompleks ishlatish, qazib olish, tashish va 
saqlash vaqtida yo'qotishlami bartaraf etish, qayta ishlash vaqtida chiqindilami 
kamaytirish, ikkilamchi resurslar va boshqa mahsulotlami xo'jalik aylanmasiga 
kengroq jalb qilish orqali erishiladi. 
Resursni tejashga rioya qilish texnologiya va texnologiya sifatining muhim 
xususiyati hisoblanadi. Agar ishlab chiqarish va ishlatish uchun kamroq mablag ' 
sarflashni talab qilsa, texnika resurslarni tejash hisoblanadi. Resurs tejovchi 
texnologiya kam yoki chiqindilarsiz texnologiya deb ataladi. Resursni 
tejash zarurati ko'plab turdagi resurslaming etishmasligi, tabiatdagi zaxiralaming 
kamayishi, ishlab chiqarish xarajatlarining sezilarli darajada oshishi va boshqa 
omillar bilan bog'liq. 
Ishlab chiqarish korxonasida resurslarni tejash uskunalami ishlatishda 
moddiy va mehnat resurslarini sarflash tezligini oshirish omillarini o'z vaqtida 
aniqlash va maqsadli ta'sir ko'rsatishdan iborat. Ushbu jarayonlami asbob-
uskunalaming texnik holatini monitoring qilish va resurslarni tejash bo'yicha 
xodimlaming samaradorligi bilan ta'minlash mumkin. 
Monitoring pastdan yuqoriga, sabablardan oqibatgacha qurilishi tavsiya 
etiladi - bu axborotning xolisligi va o'z vaqtida bajarilishi va xodimlaming 

---

reaktsiyasining yuqori tezligini va natijada resurslarni tejaydigan tadbirlaming 
samaradorligini ta'minlaydi. Monitoring xatosi qanchalik kichik bo'lsa, resurs 
tejash samaradorligi qanchalik yuqori. 
NTR 
yutuqlaridan foydalanish, mahsulotlaming sarf-xarajatlarini 
kamaytirish, mehnat unumdorligini oshirish, texnik-iqtisodiy ko'rsatkichlami 
yaxshilash va mahsulot sifatini yaxshilash asosida resurslarni tejovchi iqtisodiy 
o'sishning jadal turiga o'tish munosabati bilan resurslarni tejash imkoniyati ortadi. 
Resurs tejash muammosini hal qilishda ilmiy va texnik taraqqiyot muhim 
ahamiyatga ega. 
Ilmiy va texnologik taraqqiyot-yangi bilimlami kashf qilish va ulami 
jamoatchilik ishlab chiqarishida qo'llashning uzluksiz jarayoni bo'lib, mavjud 
resurslarni eng past narxlarda yuqori sifatli yakuniy mahsulotlami ishlab 
chiqarishni ko'paytirish uchun yangi usullar bilan bog'lash va birlashtirish 
imkonini beradi. 
Yangi texnologiyalar va texnologiyalami joriy etish juda murakkab va 
ziddiyatli jarayondir. Texnik vositalami takomillashtirish mehnat xarajatlarini, 
ishlab chiqarish birligining qiymatidagi mehnat ulushini kamaytiradi. Biroq, 
bugungi kunda texnik taraqqiyot "qimmatroq", chunki u qimmatroq mashinalar, 
chiziqlar, robotlar, kompyutemi boshqarish vositalarini yaratish va qo'llashni 
talab qiladi; atrof-muhitni muhofaza qilish xarajatlarini oshirdi. Bulaming 
barchasi ishlab chiqarish xarajatlarida 
qo'llaniladigan asosiy vositalami amortizatsiya qilish va texnik xizmat 
ko'rsatish xarajatlarining ko'payishini aks ettiradi. 
Texnologiya va texnologiya variantlarini tanlashda firma yoki korxona 
qanday vazifalami hal qilishni aniq tushunishi kerak-strategik yoki taktik-sotib 
olinadigan va amalga oshiriladigan texnika. 
Muayyan ishlab chiqarish uchun "yangi texnologiya" tushunchasiga 
potentsial yondashuv korxona yoki firma maqsadlariga qisqa vaqt ichida erishish 
imkoniyatini baholashdir. Shuning uchun, ma'lum bir ishlab chiqarish uchun 

---

yangi texnologiya eng ilg'or emas, balki mehnat unumdorligini va mahsulot 
sifatini yuqori darajaga ko'tarish imkonini beradi. 
Shunday qilib, mavjud bosqichda ilmiy va texnologik taraqqiyotning eng 
muhim muammolaridan biri sanoatning barcha tarmoqlarida mahsulotlaming 
moddiy hajmini kamaytirish, xom ashyo va materiallardan foydalanishni 
yaxshilashga bog'liq omillami har tomonlama o'rganishdir. 
O'z navbatida, materiallardan oqilona foydalanishga ko'plab bir-biriga 
bog'liq omillar ta'sir ko'rsatadi: ishlab chiqarish texnologiyasi va tashkiloti, xom 
ashyoning xususiyatlari, texnologik intizom darajasi, texnik uskunalar va 
boshqalar. 
Endi resurslarni tejashni aniqlashdan siz resurslardan foydalanish 
samaradorligini, ya'ni Pareto samaradorligini ko'rib chiqishingiz kerak. 
Jamiyatning barcha a'zolari ushbu cheklangan resurslarga bo'lgan ehtiyojlari 
to'liq qondirilganda iqtisodiy tizim samarali hisoblanadi. Ishlab chiqarishdagi 
samaradorlik-bu darajadagi bilim va ishlab chiqarish omillarining soni bir nechta 
mahsulotni ishlab chiqarish imkoniyati bo'lmagan holda ishlab chiqarish mumkin 
bo'lmagan holat (Pareto-ishlab chiqarishda resurslarni samarali taqsimlash). 
Ishlab chiqarish samaradorligi resurslardan foydalanishni boshqa 
mahsulotni ishlab chiqarishni kamaytirmasdan ishlab chiqarishni ko'paytirish 
uchun qayta qurish mumkin bo'lmaganda erishiladi. Resurslaming taqsimlanishi 
ma'lum bir davrda ishlab chiqarilgan mahsulotlaming miqdori boshqalarga zarar 
etkazmasdan hech kimning 
Korxona resurslarining maqbul nisbati va ulardan foydalanishni aniqlash 
Ishlab chiqarish jarayonida resurslaming o'zaro ta'siri va ulaming eng 
maqbul kombinatsiyasi masalalarini hal qilish kerak. 
Korxonada mahsulot ishlab chiqarish bilan bog'liq barcha muammolar uch 
jihatdan bo'linishi mumkin: 

---

Qisqa muddatli xarajatlami kamaytirish muammosi; qisqa muddatli 
daromadni maksimal darajada oshirish muammosi (ishlab chiqarilgan 
mahsulotning optimal miqdorini aniqlash); 
uzoq muddatli daromadni maksimal darajada oshirish muammosi 
(korxonaning eng maqbul o'lchamlarini aniqlash). 
Ishlab chiqarish jarayonini uzoq va qisqa muddatda ko'rib chiqish kerak. 
Mahsulotlar ishlab chiqarish uchun korxona barcha ishlab chiqarish 
resurslarining o'zaro hamkorligiga muhtoj va ulaming hech biri mahsulotni ishlab 
chiqarish va daromad keltira olmaydi. 
1 qisqa muddatli ishlab chiqarish xarajatlari 
Ishlab chiqarish xarajatlari ostida, umuman, ishlab chiqarish omillarini 
sotib olish va ulardan foydalanish uchun firmaning pul shaklida ifodalangan 
xarajatlari tushuniladi. Ishlab chiqarish xarajatlarini aniqlashda ikkita qoidalar 
muhim ahamiyatga ega: 
har qanday resurs cheklangan; 
resursning har bir turi kamida ikkita muqobil usulga ega. 
Xulosa: 
Ma’muriy-buyruqbozlikka 
asoslangan 
tizimdan 
bozor 
iqtisodiyotiga o’tish sharoitida davlatning milliy iqtisodiyotga aralashuvi uning 
milliy iqtisodiyotda bozor vositasida o’zini-o’zi tartibga solish orqali bajarish 
mumkin boʻlmagan yoki samarali ravishda amalga oshirib bo’lmaydigan 
vazifalarni o’z zimmasiga olishi; bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarish va 
iste’molning xususiy tavsifi keltirib chiqaruvchi salbiy oqibatlarni bartaraf etish 
zarurligi; iste’molchilarning manfaatlarini himoyalash; bozorning tabiatidan 
kelib chiqadigan ayrim holatlarni qisman engillashtirish, jumladan, aholining 
kam ta’minlangan qatlamining turmush darajasi haqida g’amxo’rlik qilish, bepul 
(yoki imtiyozli) bilim berish, tibbiy xizmat koʻrsatish va shu kabilarni o’z 
zimmasiga olishi; hozirgi sharoitda barqaror, izchil iqtisodiy o’sishni 
rag’batlantirish vazifasini ham o’z zimmasiga olishi orqali izohlanadi. 

---

Foydalanilgan adabiyotlar 
1. S. Elmirzayev, N. Tursunova, N. Shavkatov M 70 Moliya bozori: 
Darslik - T.:
“Iqtisod-Moliya”, 2019.-324b.
2. Sh. Sh. Shodmonov, R. X. Alimov, T. T. Jo’rayev. Iqtisodiyot 
nazariyasi.
Toshkent, “Moliya” nashriyoti, 2002yil. 416b. 
3. Pul va banklar: O’quv qo’llanma / Sh. Z. Abdullayeva; - T.: 
“IqtisodiyotMoliya”, 2018.-756b.