206 ko`p hujayrali organizmlarning kelib chiqishi haqidagi asosiy nazariyalar
Yüklə 0,85 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
208
situya deb ataluvchi ajdodga, morulani - morey deb ataluvchi ajdodga, blastulani - blastey, gastrulani esa gastrey deb ataluvchi ajdodga o`xshatgan, gastrula davrini esa invaginatsiya yo`li bilan paydo bo`lishini (bir qutbni ikkinchi qutbga botib kirishi natijasida) ta`riflagan. 1-rasm. Gastrey parenximellalarga qaraganda murakkab tuzilishga ega bo`lgan, ya`ni bu hayvonlar og`iz teshigiga va ichak bo`shlig`iga ega bo`lgan. Bunday hayvonlarning bo`lishi barcha ko`p hujayralilarda gastrula davrining mavjudligi va uni invaginatsiya yo`li bilan kechishini isbotlaydi. Shu yo`l bilan kovakichlilar kelib chiqqan bo`lishi kerak. Shunday qilib Gekkelning ta`rificha gastrey to`g`ridan- to`g`ri blasteydan kelib chiqqan va blasteyning bir qutbini ikkinchi qutbiga botib kirishi (invaginatsiya) natijasida ichak bo`shlig`iga ega ikki qavatli organizm paydo bo`lgan. Ammo, Gekkel tuban darajadagi ko`p hujayralilarda (bulutlarda) bo`shliqsiz ikki qavatli taraqqiyot davrini (parenximula) bo`lishini hisobga olmagan. Yuqoriroq darajada rivojlangan ko`p hujayralilarda embrional taraqqiyotning birmuncha qisqarishi va oddiylashishi tufayli invaginatsiya ro`y bergan, tubanlarida esa ikki qavatli organizm parenximula davri kechishi orqali yuzaga kelgan. Hozirgi paytda "gastrey" va "pareximula" nazariyalaridan tashqari ko`p hujayralilarning kelib chiqishi haqida fanda yuzdan ortiq nazariyalar yaratilgan.A.A. Zaxvatkin 1949-yilda ko’p hujayralilarning kelib chiqishi to’g’risida original, ammo munozarali nazariya yaratdi. Ba’zi kovakichlilarda palintomik (takror)bo’linish sodir bo’ladi. Bu oddiy bo’linish emas, palintomiya natijasida bo’linish zanjiri hosil bo’ladi, ya’ni bo’linish tufayli paydo bo’lgan hujayralar bir-biridan ajralib ketmaydi va hosil bo’lgan individlar o’sishga ulgurmaydi. Palintomiyaning oraliq mahsuloti 209 sporosista, oxirgisi zoospora hisoblanadi.Zoospora ko’p bo’lishi mumkin. Hamma ko’p hujayralilarda bir hujayrali (tuxum) va ko’p hujayrali bosqichlari bo’ladi. Sodda hayvonlarda ko’p hujayrali koloniya bosqichi palintomiya yo’li bilan hosil bo’ladi.A.A. Zaxvatkin fikricha, sodda hayvonlarda palintomiya yo’li bilan bo’linishni ko’p hujayralilardagi maydalanish bilan qiyoslash mumkin. Shunday qilib, A.A.Zaxvatkin tuban ko’p hujayralilar bilan sodda hayvonlarning hayotiy sikli o’rtasidagi filogenetik aloqani aniqlashga muvaffaq bo’ldi. I. Xadji (1944) nazariyasiga ko’ra, ko’p hujayralilar bir hujayralilarning eng yuksak darajada tuzilgan vakillari – infuzoriyalardan kelib chiqqan. Infuzoriyada sitoplazma ekto- va endoplazmadan iborat, ikki xil yadrosi bor, pellikulasida mionema va trixosisitlar bor, qisqaruvchi va ayiruv vakuolalari, ovqat hazm qilish jarayonlari murakkablashgan. Xadji infuzoriyalar bilan bilan turbellyariyalar tashqi tuzilishini solishtirib, ular o’rtasida o’xshashliklar borligini aniqlagan. Uning fikricha, infuzoriyada konyugatsiya jarayoni davrida (makronukeus hosil bo’lguncha) hayvonlarning ikkita evolutsion yo’nalishi paydo bo’lgan : biri infuzoriyalar, ikkinchisi turbellyariyalar. Bir hujayralilar yadrosining ko’p marta (shizogoniya) bo’linishi tufayli yadroning atrofini sitoplazma o’rab olgan va hosil bo’lgan hujayralar bir-biridan ajralib ketmasdan ko’p hujayrali organism paydo bo’lgan. Masalan, opalinalar, knidosporidiyalar, microsporidiyalar, infuzoriyalar, sporalilar ko’payishi davrida shunday holat sodir bo’lgan bo’lishi mumkin. Xadjining fikricha, ko’p hujayralilarning tuban vakillari kovakichlilar emas, balki turbellyariyalar bo’lib, yassi chuvalchanglarning o’troq holda hayot kechiradigan vakillaridan kovakichlilar kelib chiqqan.Chunki kovakichlilar 2 qavatli emas, balki 3 qavatli hayvonlar bo’lib, mezogliya qavatida ayrim hujayralar topilgan. Infuoriyalar va turbellyariyalarning gavdasi kipriklar bilan qoplanganligi ularning qon-qarindosh ekanligidan dalolat beradi. |