23 м strreplMakroiqtisodiy beqarorlik: inqiroz, ishsizlik va inflyatsiya

Davriy inqirozlar ma’lum vaqt mobaynida takrorlanib turadi.

Oraliq inqirozlar to‘liq sikl bo‘yicha yuz bermaydi. Siklning biron-bir fazasida to‘xtatiladi. Ular nisbatan uncha shiddatli bo‘lmay, qisqa davr davom etadi.

Beqaror inqirozlar biron-bir alohida sabablarga ko‘ra yuz beradi. Masalan, tabiiy ofat, sel, to‘fon, qurg‘oqchilik tufayli iqtisodiyot tang ahvolga tushib qolishi mumkin.
3. Takror ishlab chiqarish nisbatlarining buzilishi tavsifiga ko‘ra: ortiqcha ishlab chiqarish va taqchil ishlab chiqarish inqirozlariga bo‘linadi.
Tovarlarni ortiqcha ishlab chiqarish inqirozi turli naf keltiradigan ne’matlarning ko‘p miqdorda ishlab chiqarilishi, lekin ularning to‘liq sotilmasligida namoyon bo‘ladi.

Taqchil ishlab chiqarish inqirozi davrida iqtisodiyotda muvozanat buzilib, tovarlar etishmasligi natijasida tang ahvol kelib chiqadi. SHunday ekan, iqtisodiyotning tang ahvolga tushishiga faqat ortiqcha ishlab chiqarish emas, balki taqchil ishlab chiqarish ham sabab bo‘ladi.

4-savol ►

Ishsizlik va uning turlari
“To‘liq bandlik” tushunchasiga ta’rif berish qiyin. Bir qaraganda, uni aholining butun faol qismi, ya’ni 100% ishchi kuchi ishga ega, degan mazmunda talqin qilish mumkin. Biroq bu unday emas. Ishsizlikning muayyan darajasi me’yoriy yoki o‘rinli hisoblanadi.
To‘liq bandlikka ta’rif berishdan oldin, dastlab ishsizlikning friksion, tuzilmaviy va davriy kabi uchta asosiy turi bilan tanishib chiqish kerak.

Friksion ishsizlik. Kasb, faoliyat xili va turini tanlash erkinligi mavjud bo‘lgan sharoitda ayrim xodimlar har qanday vaqtda “ishlar o‘rtasida” holatiga tushib qoladilar. Kimdir o‘z ish joyini ixtiyoriy ravishda o‘zgartiradi. Boshqalar esa ishdan bo‘shatiladi va ular yangi ish qidiradilar. Yana kimlardir esa mavsumiy ishni (masalan, qurilishda ob-havo yomonlashganligi sababli) vaqtincha yo‘qotadilar. SHuningdek, birinchi marta ish qidirayotgan xodimlar toifasi, eng avvalo, yoshlar ham mavjud.
Ushbu barcha ish bilan band bo‘lmagan odamlar yangi ish topganlarida yoki vaqtincha bo‘shatilgandan so‘ng o‘zlarining avvalgi ish joyiga qaytib kelganlarida, ularning o‘rniga boshqa ish “izlovchilar” va “umumiy ishsizlik fondida” o‘rin egallovchi vaqtincha ishdan bo‘shatilgan xodimlar keladilar. SHu tufayli u yoxud bu sabablarga ko‘ra ishsiz qolgan odamlar toifasi o‘z tarkibini oydan oyga o‘zgartirib tursada, mazkur turdagi ishsizlik saqlanib qoladi.

Ish qidirayotgan yoki yaqin kelajakda ish olishni kutayotgan xodimlarga nisbatan, iqtisodchilar (ish qidirish va kutish bilan bog‘liq bo‘lgan) friksion ishsizlik atamasini qo‘llaydilar. “Friksion” atamasi hodisaning mohiyatini aniq aks ettiradi: mehnat bozori xodimlar va ish joylari o‘rtasidagi muvofiqlikni bir lahzada belgilamaydi; texnik til bilan aytganda, uning sozlanishi ishqalanish kuchlari bilan sekinlashadi. Friksion ishsizlik muqarrar, hech bo‘lmaganda, qisman maqbul hisoblanadi. Ko‘plab xodimlar kam ish haqi to‘lanadigan, unumdorligi past ishni yuqoriroq haq to‘lanadigan va ancha unumdor ishga almashtirib, ixtiyoriy ravishda “ishlar o‘rtasiga” tushib qoladilar. Bu xodimlarning o‘zlari uchun yanada yuqori daromadlarni va mehnat resurslarining oqilona taqsimlanishini, taalluqli ravishda, umuman iqtisodiyot uchun real ishlab chiqarish katta hajmini ham anglatadi.⁸

Tuzilmaviy ishsizlik. Friksion ishsizlik sezilarsiz tarzda “tuzilmaviy ishsizlik” deb nomlanuvchi ikkinchi toifaga o‘tadi. Iqtisodchilar “tuzilmaviy” atamasidan “tarkibiy” ma’nosida foydalanadilar. Vaqt o‘tishi bilan iste’mol ehtiyojlari va texnologiyalar tizimida o‘zgarishlar yuz berib, ular, o‘z navbatida, ishchi kuchiga bo‘lgan umumiy talab tuzilishini o‘zgartiradi.
Bunday o‘zgarishlar natijasida ayrim turdagi kasblarga bo‘lgan talab kamayadi yoki umuman yo‘qolib ketadi. Boshqa kasblarga, shu jumladan, avval mavjud bo‘lmagan yangi kasblarga bo‘lgan talab ortadi. Mazkur holatda ishsizlik ishchi kuchining ish o‘rinlari tuzilishidagi yangi o‘zgarishlarga darhol va to‘liq darajada javob berolmasligi tufayli yuzaga keladi. Ba’zi xodimlar hozirgi vaqtda ega bo‘lgan kasbiy malakalari endilikda bozor talablariga javob bermasligini; ularning mahorat va tajribasi eskirib qolganligini hamda texnologiyadagi va iste’mol talablari xususiyatidagi o‘zgarishlar tufayli keraksiz bo‘lib qolganligini tushunib etadilar. Buning ustiga, bandlikning geografik tuzilishi doimo o‘zgarib turadi. Masalan, so‘nggi o‘n yillar mobaynida sohalar, taalluqli ravishda, ish o‘rinlarining “qorli mintaqadan” “quyoshli mintaqaga” ko‘chishi shundan dalolat beradi.
Biz tuzilmaviy ishsizlikka ko‘plab misollar keltirishimiz mumkin.
1. Bundan ko‘p yillar avval yuqori malakali shisha puflovchilar ishsiz qoldilar, chunki butilkalar tayyorlaydigan stanok ixtiro qilindi.

2. Qachonlardir janubiy shtatlar qishloq xo‘jaligi mexanizatsiyasi bir necha minglab malakasiz, past ma’lumotli qora tanli xodimlarni o‘z ish o‘rinlaridan chiqarib tashladi. Ularning ko‘pchiligi shimoldagi yirik shaharlarga ko‘chdilar va u erlarda irqiy xurofotlar va o‘zlarining zarur mehnat malakalari bo‘lmaganligi bois, uzoq vaqt davomida ishsizlar sonini to‘ldirib bordilar.

Biroq friksion va tuzilmaviy ishsizlik o‘rtasidagi farq aniq ifodalanmaydi. Asosiy farq shundan iboratki, “friksion” ishsizlar sotish mumkin bo‘lgan malakalarga ega bo‘ladi, ayni paytda “tuzilmaviy” ishsizlar esa qayta tayyorlanmasdan, qo‘shimcha ta’lim olmasdan, ba’zan yashash joyidagi o‘zgarishlarsiz boshqa ishga o‘tishga tayyor bo‘lmaydilar. Friksion ishsizlik qisqa muddatli, tuzilmaviy ishsizlik esa uzoq muddatli xususiyatga ega, shu tufayli ham jiddiyroq hisoblanadi.