28 mavzu: buxgalteriya hisobini konsepsiyasi va tamoyillari

 
Hisobotning turlari va uning mizmuni 
 
Hisob turlariga mos xolda hisobotning xam uch turi, ya’ni operativ-texnika, 
statistika va buxgalteriya hisobotlari mavjud. Buxgalteriya hisoboti korxonaning 

---

137 
ishlab chiqarish-xo’jalik va moliyaviy faoliyatiga to’g’risida tavsifnoma bera 
oladigan buxgalteriya balansi va bir necha jadvallardan iborat bo’ladi. 
Mamlakatdagi korxonalarning buxgalteriya hisoboti buxgalteriya balansi, 
moliyaviy natijalar va ularni ishlatish xaqida
 
hisobot, korxona mulkining xolati 
haqida hisobot, korxonaning bor mablag’’lari va ularning xarakati haqida 
hisobotdan iboratdir. Buxgalteriya hisobotlari ma’lumotlarni yig’ish darajasiga 
qarab boshlang’ich va yig’ma hisobotlarga bo’linadi. Boshlang’ich buxgalteriya 
hisoboti deb muayyan korxona yoki uning qismlarining xo’jalik va moliyaviy 
faoliyatini aks ettiruvchi ma’lumotlarga ega bo’lgan buxgalteriya balansi va bir 
necha hisobot jadvallari yig’indisiga aytiladi. Ko’pgina korxonalarning ba’zi bir 
qismlari aloxida balansga o’tkazilgan bo’lib, ular tomonidan xam buxgalteriya 
balansi va tegishli hisobot jadvallari tuziladi. Yig’ma buxgalteriya hisoboti 
boshlang’ich hisobotlar ma’lumotlarini yig’ish asosida tuzilgan bo’ladi. Bu 
hisobotda bir xil soxadagi bir necha korxonalarning ishlab chiqarish-xo’jalik va 
moliyaviy faoliyatlari mahlum hisobot shakllariga yig’ilgan xolda aks ettiriladi. 
SHu asosda tuzilgan hisobot shakllari yigindisiga yig’ma hisobot deyiladi. Katta 
korxonalarni o’zlarnning ba’zi bir bo’limlarini aloxida balans tuzishga o’tkazib 
qo’yishlari mumkin. Bu korxonalarda davriy va yillik hisobot tuzish paytida ana 
shu aloxida balans to’zadigan bo’limlarning ma’lumotlari xam qo’shilgan xolda 
yig’ma balans tuziladi. Buxgalteriya hisobotlari qaysi davrga tuzilishiga qarab ikki 
turga, ya’ni davriy va yillik buxgalteriya hisobotlariga bo’linadi. Davriy 
buxgalteriya hisoboti xo’jalik yilining ma’lum sanasiga joriy buxgalteriya hisobi 
ma’lumotlari asosida tuziladi. Davriy buxgalteriya hisoboti qaysi muddatga 
tuzilishiga qarab oylik va choraklik buxgalteriya hisobotlariga bo’linadi. 
Korxonalar birinchi chorak yakuni, yarim yillik va to’qqiz oylik yakuni bo’yicha
buxgalteriya hisoboti «Buxgalteriya balansi» bilan «Moliyaviy natijalar va ularni 
ishlatish haqida hisobot» dan iborat bo’ladi. Yillik buxgalteriya hisoboti joriy 
yilning oxirida tuzilada. Bu hisobot korxonaning bir yillik ishlab chiqarish — 
xo’jalik va moliyaviy faoliyatini aks ettiruvchi ma’lumot, keltirilgan bir qancha 
shakllardan iborat. Korxonalar yillik buxgalteriya hisoboti quyidagilar, iborat 
bo’ladi: 
Buxgalteriya balansi;
Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot 
Asosiy vositalar xarakati tugrisidagi hisobot 
Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot; 
Xususiy kapital to’g’risidagi hisobot 
Kichik 
va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarining moliyaviy hisoboti 
soddalashtirilgan shaklda tuzilidi. 
Yillik buxgalteriya hisobotiga zarurat to’g’ilganda tushuntirish va izoxlar xam 
beriladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalar tashkil moliya hisobotdan 
tashqari ichki buxgalteriya hisobotini xam tuziladi. Ichki buxgalteriya hisobotidan 
korxona ichida ishlab chiqarish xarajatlari va maxsulotlar tannarxi ustidan nazorat 
o’rnatish, ularni boshqarish, korxonaga baho berish va uning bo’limlari xo’jalik 
faoliyatiga baxo berish xo’jalik faoliyati ustidan nazorat qilish va taftish o’tkazish 
uchun foydalaniladi. Hozirgi vaqtda ichki buxgalteriya hisobotining tuzilishi va 

---

138 
mazmuni qanday bo’lishligini korxonani boshqarish tadbirlarini hisobga olgan 
xolda nazariy jixatidan ishlab chiqish kun tartibida turibdi. Korxonaning ichki 
buxgalteriya hisobotida ishlab chiqarishga qilingan xarajatlar, tayyor maxsulotlarni 
sotish bilan bor xarajatlar, moddiy zaxiralarning xajmi, tayyor maxsulotni 
sotishning borishi, pul mablag’’larining xolati va xarakati debitorlik va kreditorlik 
qarzlariga doir ma’lumotlar berishi kerak. Ichki buxgalteriya hisoboti korxonaning 
raxbari va uning xamma bo’linmalarini boshqarish uchun kerakli bolgan
 
axborot 
bilan ta’minlaydi. Ichki buxgalteriya hisoboti tizimini yaratishda buxgalteriya 
hisobining zamonaviy electron hisoblash mashinalaridan keng foydalanishga 
asoslangan shaklini qo’llash juda qo’l keladi.