3 – laboratoriya ishi. Difraksion panjara yordamida yorug‘likning to‘lqin uzunligini aniqlash

Difraksion panjara 
Yorug‘likning difraksiya hodisasini difraksiya hosil qiluvchi panjara yordamida ham kuzatish 
mumkin. Difraksiya hosil qiluvchi panjara deganimizda shaffof shisha plastinkaga davriy ravishda
parallel qilib, nurni o‘tkazmaydigan qora chiziqlar tushirilgan, oralari esa nurni o‘tkazuvchi optik 
moslamaga aytiladi. Demak qora chiziqlar orasini tirqish deb qarash mumkin (tirqishlar soni 1 mm da
1700 ta gacha bo‘lishi mumkin). Difraksiya hosil qiluvchi panjaraning d davri deganda, qora chiziqlar eni 


b bilan tirqishlar eni a yig‘indisiga aytiladi. (13.4-rasm).
Demak

d


a


b
(13.10)

Difraksiya hosil qiluvchi (difraksion) panjaraning sirtiga parallel nurlar dastasi (yassi to‘lqinlar)

tushayotgan 
bo‘lsin.
Gyuygens-Frenel 
prinsipiga asosan difraksion panjaradagi
tirqishning 
har
bir

nuqtasini

turli

yo‘nalishlarda nurlar tarqatish markazi deb

qarash mumkin. 
Tirqishlardan
chiqayotgan 
nurlar
o‘zaro interferensiyalashadi va bir xil 

yo‘nalishlarda bir-birini kuchaytiradi, boshqa

yo‘nalishlarda 
susaytirishi,
mumkin.

Difraksiyalashgan nurlarning interferensiyasi

natijasida linzaning fokal tekisligida joylashgan ekranda tiniq maksimum va minimumli intensivlik 
taqsimotiga ega bo‘lgan difraksion manzara hosil bo‘ladi. (13.5-rasm).
Manzaradagi bosh maksimumlarga bo‘lgan 


n
yo‘nalishlar (ularning fokal tekislikdagi holati) 
qo‘shni tirqishlardan chiqqan ikkilamchi to‘lqinlarning o‘zaro kuchayishidan aniqlanadi (yo‘l farqi butun
songa karrali to‘lqin uzunligiga teng): 


dsin


n


k

, 

(13.11)
bu yerda k – har qanday butun (0,


1,



2…) son. Bu son markaziy maksimumdan boshlab, qolgan
maksimumlar tartibini (nomerini) bildiradi. 
Bosh maksimum uchun k

0, sin


0

bo‘ladi va uning yorqinligi katta bo‘ladi. Undan chapda 

va o‘ngda 1-chi, 2-chi va hokazo tartibli yoritilganlik

maksimumlari bo‘ladi. Agar difraksiyalanayotgan nur 
monoxromatik bo‘lsa, maksimumlar oralig‘i ingichka
qorong‘i yo‘lkalar bilan ajralgan bo‘ladi. 
Nolinchi va n tartibli maksimumlar orasidagi

x

n
-masofa quyidagi ifoda bilan aniqlanadi. 


x

k


Ftg


k

n

.
(13.12)

Difraksiyaning kichik burchaklarida tg



n

sin



n

deb qarashimiz mumkin. Shuning uchun (13.11) va 

(13.12) formulalardan quyidagi munosabatni olish mumkin:

a 

b 

d 

13.4–rasm






x

(x)

I 

13.5–rasm

I(

)



a 

x 

F 


x∙sin


2



a 


a 
2


a 



a 


13.3–rasm 

---

dx

k

/F


k

.

(13.13) 

Bu ifodadan ko‘rinib turibdiki, bizga

– to‘lqin uzunligi, F – linzaning fokus masofasi ma'lum 

bo‘lsa, x

k
– kattalikni o‘lchash natijasida panjaraning d – doimiysini aniqlash mumkin. 


d


a


b


Fk


x

k
(13.14)