3 – Ma’ruza. Ishlab chiqarish va uning tarmoqlarida metrologik xizmat va ta’minot. Reja

---

3 – Ma’ruza . Ishlab chiqarish va uning tarmoqlarida metrologik xizmat va 
ta’minot . 
 
Reja : 
 
1.1 Metrologik ta’minot va uning asosiy jihatlari 
1.2 Ishlab chiqarish tarmoqlarida metrologik ta’minot 
3.3 Respublika metrologik xizmati – metrologik ta’minotning tashkiliy asosi
sifatida 
3.1. Metrologik ta’minot va uning asosiy jihatlari 
O‘lchashlarning metrologik ta’minoti deganda talab etilgan o‘lchash aniqligi 
va birligiga erishish uchun zarur bo‘lgan texnik vositalar, qoida va me’yorlar, ilmiy 
va tashkiliy asoslarni o‘rnatish va qo‘llash tushiniladi. 
Batafsil va kengroq ma’noda o‘lchashlarning metrologik ta’minoti – bu 
mamlakatda zaruriy etalonlar, namunaviy va ishchi o‘lchash vositaarini yaratish; 
ularni to‘g‘ri tanlash va qo‘llash; metrologik qoida va me’yorlarni ishlab chiqish va 
qo‘llash; iqtisodiyotda, vazirlik (mahkam)larda, korxonalarda, ish joylarida talab 
etilgan o‘lchash sifatini ta’minlash uchun metrologik ishlarni bajarishga 
yo‘naltirilgan metrologik va boshqa xizmatlarning faoliyatidir. 
Metrologik ta’minot tushunchasi juda keng ya’ni texnik o‘lchashlarni amalga 
oshirishda to o‘lchashlar biriligi ta’minlashgacha va qonunlashtiruvchi metrologiya 
qo‘llanib, asosan o‘zchash, sinash va nazoratga munosabati bo‘yicha faoliyatda 
qo‘llaniladi hamda bir vaqtda ishlab chiqarish texnologik jarayonlarining 
metrologik ta’minoti tushunchasi qo‘llanilishiga ham ruxsat etilgan. 
Metrologik ta’minotni tashkil-uslubiy asoslarini tashkil etuvchi faoliyatlar 
quyidagilar: 
1. Metrologik ta’minot asoslari; 
2. Metrologiyaning me’yoriy-huquqiy asoslari; 
3. Metrologik xizmatlar va tashkilotlar. 
Ishlab chiqarish korxonalari, o‘lchash vositalari ishlab chiqaruvchilar va 
ulardan foydalanuvchilar uchun metrologik ta’minotning korxona metrologik 
xizmati faoliyati bilan bog‘liq qismi amaliy qiziqishni namoyon etadi. 
Va shuning uchun “korxona metrologik ta’minoti” va “ishlab chiqarishni 
metrologik ta’minoti” atamalari keng qo‘llaniladi. 
Ishlab chiqarishni metrologik ta’minoti asosan quyidagilardan iborat: 
- 
o‘lchashlar holatini tahlil qilish; 
- belgilangan aniqlikga mos keluvchi o‘lchash vositalari (etalonlar va ishchi 
o‘lchash vositalari) foydalanish va o‘lchanayotgan kattaliklarning 
ratsional nomenklaturasini o‘rnatish; 
- 
o‘lchash vositalari qiyoslash va kalibrlashdan o‘tkazish; 
- 
o‘rnatilgan aniqlik me’yorlarini ta’minlash uchun o‘lchashlarni bajarish 
uslubiyotini ishlab chiqish; 
- konstruktorlik va texnologik hujjatlarni metrologik ekspertizadan 
o‘tkazish; 

---

- zaruriy me’yoriy hujjatlarni (xalqaro, davlat, tarmoq va tashkilot 
standartlarini) joriy qilish; 
- texnik omilkorlikka akkreditatsiyalash; 
- metrologik nazoratni o‘tkazish. 
Bozor munosabatlari sharoitida foydalanilayotgan o‘lchash vositlarini asosiy 
fond qismi sifatida maksimal foyda olishda ishchi holatda bo‘lishi korxonaning 
asosiy maqsadi bo‘lib hisoblanadi. 
Ishlab chiqarishni metrologik ta’minoti korxona va texnologik jarayonlarini, 
tayyorlanayotgan mahsulot sifatini ta’minlovchi va jarayonlarni turg‘unlashtirish 
maqsadida aniq bir darajada optimal boshqarishni ta’minlashi lozim. Bunda ishlab 
chiqarishni metrologik ta’minoti uchun xarajatlar ishlab chiqarish qo‘lamiga, 
texnologik siklining murakkabligiga mos bo‘lishi va uning yakuniy hisobida nafaqat 
qoplashi, balki daromad olib kelishi lozim. Ishlab chiqarishni metrologik 
ta’minotining iqtisodiy samaradorligi va mosligini baholash ilmiy-tadqiqot 
institutlarning metrologik xizmati yoki MI 2240-92 “DO‘T. Korxona, tashkilot 
birlashmalarda o‘lchashlar, nazorat va sinash holatlari tahlili” tavsiyasi asosida 
tashkiliy va uslubiy jihatdan mumkin. 
Bu hujjat metrologik ta’minotini takomillashtirish dasturini ishlab chiqish 
uchun texnik omilkorlikka akkreditlashtirishda, sifat tizimini ishlab chiqish va 
sertifikatlashtirishda foydalaniladi. Unda “korxonada metrologik ta’minot, 
o‘lchashlar, nazorat va sinashlar holatini takomillashtirish bo‘yicha chora-
tadbirlarning iqtsidiy smaradorligi baholash usuli” keltirilgan. 
Uning 2-ilovasi “Axborot ta’minoti. Korxonada o‘lchashlar, nazorat, 
sinashlar holatini tahlil qilish bo‘yicha axborotlari avtomatlashgan qayta ishlash 
uchun dialog va algoritmlar ssenariyalar” juda ham dolzarb va zarurdir. Ushbu 
materialga qo‘shicha ravishda dasturiy ta’minotlar va texnik vositalarga muvofiq 
korxonaning metrologik xizmat ishlarini avtomatlashtirish va operatsiyalar hajmini 
kamaytirish, ishab chiqarishni metrologik ta’minotining iqtisodiy samaradorligini 
hisoblashni soddalashtirish va uning samaradorligini oshirishga tavsiyalar 
keltirilgan. 
Turli xil parametrlar va kelgusida ularning iqtisodiy samaradorligi; ishlab 
chiqarishning optimal metrologik ta’minotini avtomatlashtirilgan qidiruv (tanlash)ni 
ta’minlash bo‘yicha variantlari bilan ishlab chiqarishni metrologik ta’minoti 
variantlarini modellashtirish istiqbolli bo‘lib hisoblanadi.
Metrologik ta’minotning to‘rtta tashkil etuvchisi mavjuddir (7.1-rasm): 
1. Ilmiy asosi: metrologiya - o‘lchashlar haqidagi fandir; 
2. Tashkiliy asosi - davlat va mahkamalardagi metrologik xizmatdan tashkil 
topgan O‘zbekiston Respublikasi metrologiya xizmati; 
3. Texnikaviy asoslari - kattaliklar birligining davlat etalonlari, kataliklar 
birligini etalonlardan ishchi vositalarga uzatish, o‘lchash vositalarini yaratish va 
ishlab chiqishni yo‘lga qo‘yish, o‘lchash vositalarining majburiy davlat sinovlari va 
ularni bajarish uslublarining metrologik attestatsiyasi, o‘lchash vositalarini ishlab 
chiqishda, ta’mirlashda va ishlatishda majburiy davlat qiyoslashidan o‘tkazish, 
modda va materiallarning tarkibi va xossalari bo‘yicha standart namunalarni 
yaratish, standart ma’lumotnomalar, mahsulotning majburiy davlat sinovlari.

---

4. Me’yoriy-uslubiy (qonuniy) asoslari - tegishli respublika qonunlari, davlat 
standartlari, davlat va tarmoqlarning me’yoriy hujjatlari.
Metrologik ta’minotning o‘z oldiga qo‘ygan asosiy maqsadlari: 
− mahsulot sifatini, ishlab chiqarish va uni avtomatlashtirishning 
samaradorligini oshirish; 
− detallar va agregatlarning o‘zaro almashuvchanligini ta’minlash; 
− moddiy boyliklarning va energetik resurslarining hisobini olib borish 
ishonchliligini ta’minlash; 
− atrof-muhitni himoya qilish; 
− salomatlikni saqlash va hokazolar.