3-Joriy nazorat savollari: i-variant
Yüklə 48,5 Kb.
|
|
3-Joriy nazorat savollari: I-variant O’simlikchilikning xalq xo’jaligidagi ahamiyati va uni o’rganish xususiyatlari. Asosiy qishloq xo’jaligi ekinlari guruhlar bo’yicha klassifikatsiyalanishi Chorvachilikning milliy iqtisodiyotdagi ahamiyati va uni rivojlantirish asoslari. Chorvachilik tarmoqlari ishlab chiqarishi va uning Iqtisodiy samaradorligi. Qoramolchilik iqtisodiyoti va boshqaruvi. 1. Yashil oʻsimliklar yetishtirish barcha qishloq xoʻjaligi ishlab chiqarishining asosini tashkil etadi. Faqat yashil oʻsimliklargina quyoshning nurlanish energiyasidan foydalanib, havo va tuproqdagi noorganik moddalardan murakkab organik moddalar – odamlar, hayvonlar va mikroorganizmlar uchun oziq-ovqat va energiya manbai hosil qilish qobiliyatiga ega (qarang Fotosintez). Turli xil madaniy o'simliklar, shuningdek, o'tloqlar, dashtlar, o'rmonlar, cho'llarning tabiiy o'simliklari har yili bizga oziq-ovqat uchun ishlatiladigan yoki xom ashyo sifatida xizmat qiladigan juda ko'p miqdordagi mahsulotlar - don, meva, ildiz, ildiz, yashil massa bilan ta'minlaydi. engil va oziq-ovqat sanoati va qishloq xo'jaligi hayvonlari uchun ozuqa ... Birgina qishloq xo‘jaligi o‘simliklari yiliga 5 milliard tonnaga yaqin organik moddalar ishlab chiqaradi. O‘simlikchilik qishloq xo‘jaligimizning muhim tarmoqlaridan biridir. Sovet Ittifoqida har yili 200 million gektardan ortiq maydonga ekiladi. Bu ko‘rsatkich mamlakatimizda o‘simlikchilikning ulkan ko‘lami va ahamiyatidan dalolat beradi. Oʻsimlikchilik dala yetishtirish-gʻalla, texnik va yem-xashak ekinlarini yetishtirishni oʻz ichiga oladi; o'tloq o'sishi; sabzavotchilik - ochiq va himoyalangan yerlarda sabzavot ekinlarini etishtirish; mevachilik va uzumchilik; o'rmon xo'jaligi; gulchilik. Agronomiya fanlari majmuasiga kiruvchi fan sifatida o‘simlikchilikning vazifasi, eng avvalo, madaniy o‘simliklarni ularning barcha xilma-xilligi, navlari, shakllari va navlari bo‘yicha o‘rganishdan iborat. O'simlikchilik xalq xo'jaligi uchun zarur bo'lgan mahsulotlarni olish uchun barcha yangi tur va shakllarni madaniyatga jalb qilgan holda madaniy o'simliklar turlarini doimiy ravishda kengaytirishga chaqiriladi. Ishlab chiqarish bilan chambarchas bog'liq bo'lgan ushbu qishloq xo'jaligi fani madaniy o'simliklar biologiyasini o'rganadi va yuqori sifatli mahsulot bilan yuqori va barqaror hosil olishning eng ilg'or usullarini ishlab chiqadi. O‘simlikchilikning pirovard maqsadi eng kam mehnat sarfi bilan hosildorlikni oshirishdan iborat. Olimlarimiz, ilmiy o‘simlikchilik va dehqonchilik asoschilari – K. A. Timiryazev, V. R. Vilyams va D. N. Pryanishnikovlar qishloq xo‘jaligi ekinlari hosildorligini doimiy ravishda oshirish imkoniyatini nazariy asoslab berdilar. Buning yorqin tasdig'i, masalan, hosilni oluvchi ilg'or qishloq xo'jaligi xodimlarining yutuqlaridir. kuzgi bug'doy gektariga 100 va undan ortiq sentnergacha. Barcha organizmlar singari o'simliklar ham tanlab olinadi. Har bir o'simlik turi, har bir shakli o'zining tarixiy shakllangan tabiatiga (irsiyatiga) muvofiq atrof-muhitdan va ma'lum nisbatda ma'lum elementlarni o'zlashtiradi. Qishloq xoʻjaligi oʻsimliklarining oʻsishi va rivojlanishi hamda ularning eng yuqori mahsuldorligini namoyon etishi uchun zarur boʻlgan sharoitlarni oʻrganish qishloq xoʻjaligi fanining asosiy vazifalaridan biridir. "Madaniy o'simlik va unga bo'lgan talab qishloq xo'jaligining fundamental ilmiy vazifasidir", deb yozgan K. A. Timiryazev. Hosilning hajmi o'stiriladigan tur va navning ichki xususiyatlari, ularning mahsuldorligi, organik moddalarni sintez qilish uchun quyoshning nurlanish energiyasidan u yoki bu to'liqlik bilan foydalanish qobiliyati, shuningdek, yashash sharoitlari bilan belgilanadi. bular birinchi navbatda etishtirish usullariga bog'liq. 2. Jahon bankining O‘zbekistondagi vakolatxonasida qishloq xo‘jalik muammolari bo‘yicha yetakchi iqtisodchi Sergiy Zorya O‘zbekiston qishloq xo‘jaligi sohasidagi muammolarni tavsifladi. O‘zbekiston YAIMning 32 foizini tashkil qilib, mehnatga layoqatli aholining 27 foizini ish bilan ta’minlovchi qishloq xo‘jaligi samarali davlat siyosati sharoitida mamlakat iqtisodiy o‘sishining asosiy omillaridan biri bo‘lishi mumkin. Mazkur siyosatning samarali amalga oshirilishi natijasida qishloq xo‘jaligi mahsulotlari eksporti hajmi hamda fermerlar va agrotashkilotlar daromadlari oshadi, qishloq joylarda minglab yangi ish o‘rinlari yaratiladi. Bu yerlarda yashash darajasi ko‘tariladi, bir qator oziq-ovqat mahsulotlari aholi uchun arzonroq bo‘ladi va mamlakat ishonchli oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlay oladi.
3. Oʻzbekiston hududida 1916-yil qoramollar soni 1342 ming boshni, shu jumladan, sigirlar 481 ming boshni, qoʻy va echkilar 3821 ming boshni, otlar 517 ming boshni tashkil qilgan. 20-asrning 20-yillaridan boshlab Chorvachilikning ilmiy bazasini yaratish, hududlarning tabiiyiqtisodiy sharoiti va ozuqa bazasi resurslariga qarab mintaqalar boʻyicha rivojlantirish ishlari boshlandi. Sugʻorma dehqonchilik hududlaridagi xoʻjaliklarda sut, sut va goʻsht yoʻnalishidagi qoramolchilik, parrandachilik va choʻchqachilik, togʻ oldi mintaqalari, Amudaryoning quyi oqimi va Orol boʻyi qamishzor va toʻqayli hududlarida goʻshtdor qoramolchilik, goʻshtyogʻ qoʻychiligi, yilqichilik, choʻl yaylovlarida qorakoʻlchilik rivojlantirildi. Kammahsul mollarni chatishtirish va respublikaga koʻplab nasldor mollarni olib kelish natijasida qoramollarning qoraola, qizil choʻl, shvits, bushuyev zotlari soni koʻpayib mahsuldor podalar guruhi shakllantirildi. Zotlarning rnlashtirilgan hududlari belgilandi. Qorakoʻlchilikni rivojlantirishga alohida eʼtibor qaratildi. Ixtisoslashtirilgan yirik qorakoʻlchilik xoʻjaliklari katta iqtisodiy samara keltirdi. 1930—33 yillardan boshlab chorvachilikning naslchilik zdlari, xoʻjaliklari, fermalari, styalari va korxonalarining tashkil etilishi naslchilik tizimining shakllanishida muhim burilish boʻldi. 1932-yil Chorvachilik tajriba styasi va 1935—39 yillarda Butunittifoq qorakoʻlchilik, Oʻzbekiston chorvachilik va Oʻzbekiston veterinariya i.t. intlarining tashkil etilishi Chorvachilikda ilmiy tadqiqot ishlarini oʻtkazish, Chorvachilik fanini rivojlantirish hamda uning istiqbolini belgilash, xoʻjaliklarda yangi texnologiyalarni joriy etishda muhim omil boʻldi. Chorva mollarining sermahsul podalari guruhi kengaytirildi va rnlashtirilgan zotlari takomillashtirildi. Oʻzbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach, qishloq xoʻjaligida tub iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish jarayonida davlat xoʻjaliklari jamoa, shirkat xoʻjaliklariga aylantirildi, chorvachilik, aksariyat xoʻjaliklarning qoramolchilik fermalari xususiylashtirildi, dehqon va Chorvachilik yoʻnalishidagi fermer xujaliklari tashkil etila boshladi. Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1993-yil 15-martda "Respublika chorvachiligida iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish choratadbirlari toʻgʻrisida"gi, 1994-yil 23-fevralda "Chorvachilikda iqtisodiy islohotlarni takomillashtirish hamda dehqon (fermer) xujaliklari va xususiylashtirilgan fermalar manfaatlarini himoya qilish choralari toʻgʻrisida", 1995-yil 24-martdagi "Chorvachilikda xususiylashtirishni davom ettirish va xususiy tadbirkorlikni qoʻllabquvvatlash choratadbirlari toʻgʻrisida" qarorlariga koʻra, jamoa xoʻjaliklarining zarar bilan ishlayotgan 1499 qoramolchilik fermalari xususiylashtirildi (1995). Natijada respublikada ishlab chiqarilayotgan goʻsht va sutning 75% ni xususiy sektor bera boshladi. Oʻzbekiston Respublikasining 1995-yil 25 dekabrda qabul qilingan "Naslchilik toʻgʻrisida" qonuni Chorvachilikni rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega boʻldi. 4. Respublikada chorvador mutaxassislar kollejlar, Toshkent agrar universiteti, Samarkand, Andijon qishloq xoʻjaligi intlarida tayyorlanadi. Chorva hayvonlari zotini yaxshilash, mahsuldor podalar guruhini koʻpaytirish va yangi texnologiyalarni ishlab chiqarishga joriy etish maqsadida Respublika Qishloq va suv xoʻjaligi vazirligining Chorvachilik, parrandachilik va balikchilikni rivojlantirish Bosh boshqarmasi, Chorvachilikda naslchilik ishlari bosh davlat inspeksiyasi, Davlat veterinariya Bosh boshkarmasi va "Oʻzbek ipagi" uyushmasi tashkil etilgan, ularni asrash va parvarishlashsa yangi texnologiyalarni ishlab chiqish bilan vazirlikning Qishloq xoʻjaligi ilmiy ishlab chiqarish markazi tarkibidagi Uzbekiston chorvachilik, Qorakoʻlchilik va choʻl ekologiyasi intlari, Baliqchilikni rivojlantirish ilmiy tadqiqot markazi va Ipakchilik instituti, Uzbekiston veterinariya, Uzbekiston veterinariyasanitariya va akarologiya (1991) intlari shugʻullanadi. Toshkent viloyati Yangiyoʻl tumanida davlat mintaqaviy baliq chavoqlari yetishtirish pitomnigida baliq zotlari (kora, ok, amur, doʻng peshona) yetishtiriladi. "Naslxizmat" respublika naslchilik uyushmasi qishloq xoʻjaligi subʼyektlariga chorvachilik boʻyicha xizmatlar koʻrsatadi. Davlat naslchilik korxonasi qoramollarning turli zotlari boʻyicha sunʼiy urugʻlantirishda foydalanish uchun muzlatilgan urugʻlarni qadoqlab, sunʼiy urugʻlantirish bilan shutullanuvchi "Naslxizmat" tashkilotlariga yetkazib beradi. Chet mamlakatlarda sut va goʻsht yoʻnalishidagi qoramolchilik, ayniqsa, Yevropa mamlakatlari (Gollandiya, Daniya, Germaniya, Rossiya), AQSH, Kanada, Yangi Zelandiya, qoʻychilik Angliya, Avstraliya, Rossiya va boshqa Yevropa mamlakatlarida jadal rivojlandi. Sutchilik yoʻnalishidagi qoramolchilikrivojlangandavlatlarda (AQSH, Kanada, Niderlandiya, Germaniya va boshqalar) sigirlardan oʻrtacha 8000–11000 kg sut sogʻib olinadi. Sut mahsulotlari bilan taʼminlanishning eng yuqori koʻrsatkichlari (aholi jon boshiga 1950 kg) Yangi Zelandiya, Daniya va Gollandiyaga xos. Qoramol goʻshti bilan taʼminlanish esa Argentina (110 kg) va Urugvayga (106 kg) toʻgʻri keladi. Jahon mshyosida Chorvachilikning barcha sohalari ixtisoslashgan holda jadal rivojlanmoqda. Sermahsul zotlar va samarali texnologiyalar yaratilib, Chorvachilikka keng joriy qilinmoqda. 5. Qoramolchilik - chorvachilikning asosiy sohalaridan biri, aholini goʻsht, sut mahsulotlari hamda yengil sanoatni teri va boshqa xom ashyo bilan taʼminlaydi. q. chiqindisi boʻlgan goʻng dehqonchilikda yerlar unumdorligini oshirishda keng qoʻllaniladi (baʼzi mamlakatlarda qoramoldan ish hayvoni sifatida foydalaniladi). Qoramolchilik xoʻjalik tarmogʻi sifatida yovvoyi qoramol turlari xonakilashtirilgan paytdan paydo boʻlgan. Dastlab qoramoldan goʻshti uchun hamda ish hayvoni sifatida foydalanilgan. Sut isteʼmol qilina boshlagach, odamlar undan yogʻ, pishloq va boshqa mahsulotlar tayyorlashni oʻrgandilar, natijada sut Qoramolchilikining ahamiyati oshdi, sut sanoati shakllandi. Qoramolchilik qadimdan hozirgi Oʻzbekiston hududida intensiv sharoitlarda va yaylov usulidarivojlangan. 19-asr oxiriga qadar Qoramolchilikning asosiy qismini kammahsul, jussasi mayda jaydari hamda zebusimon qoramollar tashkil qilgan. 20-asrning 20-yillaridan boshlab respublikada mahalliy va zebusimon qora-mollarni madaniy qoraola, qizilchoʻl va shvits zotlari bilan chatishtirish asosida mahsuldor podalar guruhini shakllantirish hamda nasldor sof zotli qoramollarning reproduktor xoʻjaliklarini tashkil etish, davlat va kooperativ xoʻjaliklari Qoramolchilik sut-tovar fermalarini rivojlantirish va sutchilik komplekslarini tashkil etish, Qoramolchilikni ixtisoslashtirish, konsentratsiyalash va sanoat texnologiyalari asosiga oʻtkazish ishlari amalga oshirildi. Qoramolchilikning sut, sut-goʻsht, goʻsht hamda naslchilik yoʻnalishidagi xoʻjaliklar, naslchilik zavodlari, xoʻjaliklari va fermalari tashkil etildi. natijada 80-yillarga kelib qoramollar zotdorligi 98—99% ga yetkazildi. Nasldor sigirlarning 3800–4100 kg sut beradigan podalari barpo etildi. Goʻshtchilik komplekslarida parvarish qilingan novvoslar vazni 12—13 oyligida 400–420 kg ga koʻtarildi. Tumanlarda tashkil etilgan xoʻjaliklararo boʻrdoqichilik korxonalarida qoramollarni jadal boqish va boʻrdoqilash ijobiy natijalar berdi. Qoramolchilik amaliyotining taraqqiy etishida ilgʻor tajriba va fan yutuqlari muhim rol oʻynadi. 1932-yilda chorvachilik tajriba st-yasining va 1939-yilda Oʻzbekiston chorvachilik i.t. institutining tashkil etilishi chorvachilik va xususan Qoramolchilik sohasida muhim burilish boʻldi. Qoramolchilik rivojining tipologik, ozuqa va seleksiya asoslari ishlab chiqildi hamda amaliyotga keng joriy qilindi. 1924-yilda qoramollar soni 1229,4 ming boshni, shu jumladan, sigirlar 407,5 ming boshni tashkil qilgan boʻlsa, 1991-yilda bu koʻrsatkichlar tegishlicha 4580,8 va 1856,4 ming boshga, 2004-yilda 5873 va 2556,7 ming boshga yetdi. 1924-yilda goʻsht yetishtirish (tirik vaznda, ming t) 84,0, 1991-yilda 789, 2003-yilda 935,5; sut yetishtirish tegishlicha 262,0, 3034,2 va 4030,3 ni tashkil etdi. sigirlardan oʻrtacha sut sogʻib olish 1924-yilda 400 kg dan 1990-yilda 1685 kg ga, qoramollarni goʻshtga topshirish vazni 150 kg dan 401 kg gacha koʻtarildi. Keyingi 14—15 yil mobaynida qoramollar soni va yetishtirilgan yalpi chorva mahsulotlari hajmi oʻsdi. Qoramolchilik sohasida tashkil etilgan fermer xoʻjaliklarida mahsuldorlik koʻrsatkichlari yaxshilandi. 1990 — 2003-yillarda respublikada qoramollar soni 1293,9 ming boshga yoki 28,3%ga, sigirlar soni 700,3 ming boshga yoki 37,7% ga koʻpaydi. Oʻzbekistonda Qoramolchilik boʻyicha ilmiy tadqiqot ishlari Oʻzbekiston chorvachilik i.t. institutida olib boriladi. Qoramolchilik fan sifatida oliy va oʻrta maxsus oʻquv yurtlarining zoomuhandislik va veteri-nariya fakultetlarida oʻqitiladi. Xorijiy davlatlarda sut yoʻnalishidagi Qoramolchilik, ayniqsa, Gollandiya, Daniya, Germaniya, Isroil, AQSH, Kanada, Yaponiya va Yangi Zelandiyada rivojlangan (sigirlarning oʻrtacha sut sogʻimi 8—11 ming kg). Goʻshtdor q. AQSH, Fransiya, Angliya, Italiya, Kanada va Avstraliyada tashkil etilgan (goʻsht olinadigan 14—15 oylik novvoslar vazni 500—550 kg). Dunyo mamlakatlarida urchitilayotgan qoramollar soni 1,33 mlrd. bosh atrofida (1999). Jahonda turli tabiiy iqlim sharo-itlariga moslashgan 250 dan ortiq qoramol zotlari boqiladi. Yüklə 48,5 Kb. Dostları ilə paylaş:
|