3-Mavzu: Iqlim hosil qiluvchi omillar va jarayonlar Reja

Radiatsion omillar. Ularga yer sirti, atmosfera va umuman Yer sayyorasi radiatsion rejimini shakllantiruvchi omillar kiradi. Bular, birinchidan, quyidagi astronomik omillardir:

• 
  quyosh doimiysi qiymati;
  
• 
  Quyoshning og‘ishi;
  
• 
  kun soatlari.
  

Ikkinchidan, unga quyidagi meteorologik omillar kiradi:

• 
  atmosfera tarkibi, undagi aerozollar va suv bug‘larining miqdori;
  
• 
  atmosfera tiniqligi, aerozollar va suv bug‘lari konsentratsiyasiga bog‘liq;
  
• 
  bulutlilik miqdori va turi;
  
• 
  yer sirti albedosi, yer sirtining tipi va holati bilan aniqlanadi;
  
• 
  yer sirti namligi va harorati.
  

Sanab o‘tilgan omillar yer sirti va atmosfera radiatsion balansi hamda uni tashkil etuvchilar (to‘g‘ri, sochilgan va yig‘indi radiatsiya, effektiv nurlanish)ning kunlik va yillik o‘zgarishlariga sabab bo‘ladi.
Geografik omillar. Ular quyidagi ko‘rsatkichlar bilan aniqlanadi:

• 
  joyning geografik kengligi;
  
• 
  materiklar va okeanlarning geografik taqsimlanishi;
  
• 
  Dunyo okeanining o‘lchamlari, massasi va tarkibi;
  
• 
  Yer sirti va okeanlar tubi relefi;
  
• 
  dengiz sathiga nisbatan balandligi;
  
• 
  o‘simlik, qor yoki muzlik qoplamining mavjudligi;
  
• 
  sovuq va iliq okean oqimlari;
  
• 
  Yerning o‘lchami va massasi.
  

Geografik kenglik iqlimning muhim omillaridan hisoblanadi. Iqlim elementlarining mintaqalar bo‘yicha taqsimlanishi, ya’ni zonalligi mana shu omil bilan bog‘liqdir.
Dengiz sathiga nisbatan balandlik ham iqlimning geografik omili hisoblanadi. Chunki balandlik bo‘yicha atmosfera bosimi kamaya boradi, Quyosh radiatsiyasi va effektiv nurlanish ortadi, harorat va uning kunlik amplitudasi kamayib boradi. Xuddi shu kabi havo namligi ham kamayib boradi, shamolning tezligi va yo‘nalishi esa ancha murakkab tarzda o‘zgaradi.Tog‘larda bulutlik va atmosfera yog‘inlarining o‘zgarishi ham o‘ziga xos tarzda kuzatiladi. Natijada tog‘larda iqlimning balandlik bo‘yicha zonalligi vujudga keladi.
Iqlimiy sharoitning balandlik bo‘yicha o‘zgarishining kenglikka bog‘liq holda gorizontal yo‘nalishda o‘zgarishiga nisbatan ancha tez sur’atlarda kechishini alohida ta’kidlamoq zarur.