3-mavzu. Rivojlanish falsafasi Reja

Sabab va oqibat dialektikasi. Sabablar ichki va tashqi, bevosita va bilvosita, 
ob’ektiv va sub’ektiv bo‘lishi mumkin. Sub’ektiv sabablar ko‘pincha faoliyat, 
xulq-atvor, qilmishlarni izohlash sohasida namoyon bo‘ladi.
Ob’ektning mohiyatini tashkil etuvchi qarama-qarshi kuchlar, tendensiyalarning 
o‘zaro aloqasi sababning ichki manbai hisoblanadi. Masalan, odamlar o‘z 
kasalligi yoki qariligini qayg‘u-hasrat, muvaffaqiyatsizliklar, og‘ir ish va hokazolar 
bilan tushuntirishga moyildirlar. Amalda qarilik yoki o‘limni engishga hali hech 
kim muvaffaq bo‘lmagan, chunki qarilik ham, o‘lim ham ichki sabablar bilan 
izohlanadi. Shu sababli ba’zilar og‘ir ish bilan shug‘ullanib ham uzoq vaqt yosh va 
sog‘lom bo‘lib qoladi, ayrim takasaltanglar esa juda tez qariydi. Tashqi sabablar 
turli ob’ektlar o‘zaro aloqasining mahsulidir.
Sabab va oqibat munosabatlarini orqaga qaytarib bo‘lmaydi. Sabab va oqibatning 
sof chiziqli jarayon sifatidagi mexanistik talqini muqarrar tarzda sabab va oqibatni 
orqaga qaytarish mumkin, degan xulosaga olib keladi. Masalan, Oy qarama-qarshi 
yo‘nalishda aylana boshlasa, u dastlabki holatga kelgan bo‘lar edi. Ammo bu faraz 
zamirida soxta asoslar yotadi: u sabab-oqibat munosabatlariga tasodifiy omillar 
to‘plami kuchli ta’sir ko‘rsatishini hisobga olmaydi. Dastlabki holatga qaytish – bu 
mazkur omillar to‘plamini amalda mujassamlashtirish demakdir. Vaholanki, 
ularning hammasini amalda mujassamlashtirish mumkin emas, demak, dastlabki 
holatga qaytish mumkin emas.
10
Қаранг: Юм Д. Соч.: в 2 т. Т. 2– М.: 1965-1966.. –С. 44-46. 
11
Юм Д. Соч.: в 2 т. . Т. 2. – М.: 1965-1966–С. 46. 

---

Sabablar va oqibatlarning munosabatlari murakkab va rang-barangdir. Bir sabab 
ko‘plab oqibatlarga sabab bo‘lishi va, aksincha, bir oqibat zamirida ko‘p sonli 
sabablar yotishi mumkin. Ayrim sabablar cheksiz oqibatlar zanjirining ilk manbai 
hisoblanadi. Ba’zi bir sabablar «zanjir reaksiyasi» ko‘rinishini kasb etishi, ya’ni 
ikki yoki undan ortiq oqibatni yuzaga keltirishi, ular esa, o‘z navbatida, ikki yoki 
undan ortiq oqibatga sabab bo‘lishi mumkin.