3-mavzu. Rivojlanish falsafasi Reja

Kategoriya (yunon. kategoria – ta’rif, mulohaza) – borliq hodisalari va unda hukm 
suruvchi munosabatlarning muhim, tipik mazmunini o‘zida aks ettiradigan o‘ta 
keng tushuncha. Shunday qilib, tabiiy til tushunchalari fan va falsafa kategoriyalari 
bilan tinimsiz boyib boradi. Kategoriyalarni tasniflash, borliqning turli shakllari 
haqidagi falsafiy tasavvurlarga muvofiq amalga oshiriladi. Odatda fan 
kategoriyalari, xususiy-ilmiy kategoriyalar va falsafa kategoriyalari farqlanadi.
Fan kategoriyalari tabiiy til tushunchalaridan ancha farq qiladigan so‘zlar bilan 
ifodalanadi. Aksariyat hollarda ular qadimgi yunon yoki klassik lotin tilidan 
o‘zlashtiriladi, ba’zan ular mazkur hodisani kashf etgan olimning ismi bilan 
ataladi. Ilgari ma’lum bo‘lmagan hodisani ifodalash uchun sun’iy tarzda yaratilgan 
so‘zlar – neologizmlar ham ancha ko‘p uchraydi. Tabiiy tildan farqli o‘laroq, fan 
tushunchalari va kategoriyalari atamalar (terminlar) hisoblanadi, ya’ni erkin 
talqinga yo‘l qo‘ymaydigan aniq belgilangan hajm va mazmunga ega bo‘ladi.
Har qanday fan borliqning muayyan tomonlarini o‘rganar ekan, albatta o‘z 
kategoriyalar apparatini shakllantiradi. Matematika «son», «differensial», 
«integral» kabi kategoriyalar bilan bog‘liq. Biologiyada «tur», «irsiyat», 
«o‘zgaruvchanlik» kabi kategoriyalar mavjud. Ammo, muayyan fanlarning 

---

kategoriyalari 
ma’lum darajada umumiy bo‘lsa-da, borliqning ayrim 
sohalaridagina qo‘llaniladi va mazkur sohalarga xos bo‘lgan aloqalar va 
munosabatlarni aks ettiradi 
Xususiy 
ilmiy 
kategoriyalar 
alohida 
olingan 
xususiy 
ilmiy 
fanlarda 
qo‘llaniladigan, mohiyat nuqtai nazaridan boshqa fanlarda qo‘llanilishi mumkin 
bo‘lmagan kategoriyalardir. Masalan, fizika, kimyo geologiya, geografiya fanlari 
kategoriyalari xususiy xarakterga ega 
Falsafiy kategoriyalar – borliqning umumiy, muhim tomonlari, xossalari, 
aloqalari va munosabatlari haqida fikrlash uchun qo‘llaniladigan o‘ta keng 
tushunchalar majmuidir. Ayni shu sababli falsafiy kategoriyalar hech qachon 
hajman cheklangan tabiiy til tushunchalari darajasida soddalashtirilishi mumkin 
emas. 
Tushunchalar sifatida kategoriyalar fikrlashning zaruriy shakllari hisoblanadi. 
O‘ta keng tushunchalar sifatida ular universal qo‘llanish va butun olamni 
tavsiflashga da’vogar bo‘lishi mumkin. Shu boisdan falsafiy kategoriyalar 
dunyoning manzarasini yaratish vositasi bo‘lib xizmat qiladiki, bu, umuman 
olganda, falsafaning bosh vazifasi hisoblanadi. Har qanday tushunchalar kabi, 
kategoriyalar instrumental funksiyani bajaradi, fikrlash omili va vositasi sifatida 
amal qiladi. Shuningdek falsafiy kategoriyalar insonning turli hodisalarni bilish va 
o‘zlashtirish usuli sifatida ham instrumental funksiyani bajaradi. Falsafiy 
kategoriyalar ilmiy bilishning muayyan metodologiyasini, umuman borliqni, 
ayniqsa inson borlig‘ini tushunish me’yorlarini yaratish orqali normativ 
funksiyani ham bajaradi. Kategoriyalarning ahamiyati va universalligi shu bilan 
belgilanadiki, bilish natijalari muqarrar tarzda kategoriyalarda qayd etiladi, 
kategoriyalar shakl-shamoyilini kasb etadi. Ular fan tarkibining zaruriy qismi 
hisoblanadi. Zero fan ob’ekti faqat kategoriyalar yordamida fikrlanishi va 
tushunilishi mumkin.
Falsafaning vujudga kelishi va rivojlanishi jarayonida falsafiy bilish predmetining 
o‘ziga xosligini va falsafiy tafakkur xususiyatlarini aks ettiruvchi kategoriyalar 
tizimi mavjud. Ularni mazmunan talqin qilish dunyoqarashning shakllanish 
jarayoni bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, fan, falsafa va umuman ma’naviy 
madaniyatning rivojlanishiga qarab o‘zgarib boradi. Falsafiy kategoriyalar tarkibi 
ham kengayadi. Fanning aksariyat kategoriyalari falsafiy maqom kasb etadi. Ilgari 
mavjud bo‘lmagan yangi jarayonlar va hodisalar vujudga kelishi bilan bog‘liq 
ijtimoiy rivojlanish tegishli tarzda falsafiy idrok etiladiki, bu falsafaning 
tushunchalar apparatini yanada boyitadi. Falsafiy tushunchalar va kategoriyalar 
bilan ish ko‘rish mahoratini o‘zlashtirish talabaning falsafiy madaniyatini, umuman 
fikrlash madaniyatini shakllantirishning muhim shartlaridan biri hisoblanadi.
Falsafiy kategoriyalar tizimida shartli ravishda uch muhim guruhni farqlash 
mumkin.
1. Falsafiy kategoriyalarning birinchi va eng muhim guruhi – har qanday falsafiy 
muammolarni tahlil qilishda qo‘llaniladigan umumiy kategoriyalar, ya’ni borliq 
kategoriyalaridir 
(falsafiy 
adabiyotlarda 
bu 
kategoriyalarni 
dialektika 
kategoriyalari deb nomlash odat tusini olgan).

---

2. Ikkinchi guruhni falsafaning turli bo‘limlariga tegishli bo‘lgan maxsus 
kategoriyalar tashkil etadi. Masalan, ontologiya, borliq va yo‘qlik, substansiya, 
dunyoning birligi, materiya, ong, makon, vaqt, harakat kabi kategoriyalar 
mazmunini aniqlaydi va muayyan tarzda talqin qiladi. Naturfalsafa, gnoseologiya, 
antropologiya, praksiologiya, ijtimoiy falsafa, globallashuv falsafasi ham o‘z 
kategoriyalar apparatiga egadir.
3. Uchinchi guruhni maxsus falsafiy fanlar: mantiq, axloq (etika), estetika 
kategoriyalari tashkil etadi. Masalan, axloq fanida falsafiy bilimning ayni shu 
sohasi va falsafaning axloq bilan turdosh bo‘limlari – antropologiya, ijtimoiy 
falsafa, aksiologiyaga xos bo‘lgan kategoriyalar tizimi (yaxshilik va yomonlik, 
sha’n va qadr-qimmat, hayot ma’nosi, baxt va boshqalar) vujudga kelgan. 
Tushunchalar, mulohazalar, mushohadalar, dalillash va hokazolar mantiq 
kategoriyalari hisoblanadi. Estetikada go‘zallik va xunuklik, fojeaviylik va 
kulgililik, ulug‘vorlik va tubanlik kabi kategoriyalar qo‘llaniladi. Biz esa 
falsafaning umumiy kategoriyalarini ko‘rib chiqamiz. 
Falsafa kategoriyalari muayyan fanlarning kategoriyalaridan ancha farq qiladi. Bu 
farq shundan iboratki, dialektika kategoriyalari ob’ektiv dunyo hodisalari 
turkumlarining muhim xossalari va aloqalarinigina emas, balki barcha moddiy 
jarayonlarga xos bo‘lgan eng umumiy xossalar va aloqalarni aks ettiradi. Shunday 
qilib, dialektika kategoriyalari ob’ektiv dunyoni ideal aks ettirishning o‘ta keng 
shakllari bo‘lib, ular voqelikni bilish va ma’naviy-amaliy o‘zgartirishning asosiy 
tamoyillari bo‘lib xizmat qiladi.
Ba’zi hollarda umumiy kategoriyalar, ya’ni borliq kategoriyalari dialektika 
kategoriyalari deb ham nomlanadi. Dialektika kategoriyalarini ikki turga ajratish 
mumkin: substansion kategoriyalar va munosabatdosh kategoriyalar. Substansion 
kategoriyalar – bu boshqa kategoriyalardan qat’iy nazar, alohida-alohida 
qo‘llaniladigan kategoriyalar. Bunday kategoriyalar qatoriga «borliq», «materiya», 
«harakat», «rivojlanish», «makon», «vaqt », «ziddiyat» va hokazolar kiradi. Ular 
ob’ektiv voqelikning muayyan umumiy xossalarini qayd etadi, lekin bu 
kategoriyalarning boshqa kategoriyalar bilan aloqalari haqida bevosita tasavvur 
hosil qilish imkonini bermaydi. 
Munosabatdosh kategoriyalar biri ikkinchisi bilan uyg‘un bog‘liq bo‘lib, bilish 
jarayonida biri ikkinchisini nazarda tutadi; ularning biri haqida tasavvur hosil 
qilganda boshqasini hisobga olmaslik mumkin emas. Bunday kategoriyalar 
qatoriga quyidagilar kiradi: yakkalik va umumiylik; hodisa va mohiyat; shakl va 
mazmun; qism va butun; sabab va oqibat; tasodif va zaruriyat; imkoniyat va 
voqelik.
Biz munosabatdosh kategoriyalarni batafsilroq ko‘rib chiqamiz.