3-mavzu. Rivojlanish falsafasi Reja

---

3-mavzu. Rivojlanish falsafasi 
 Reja: 
1. Shakllanish, o‘zgarish, rivojlanish va taraqqiyot tushunchalarining o‘zaro 
aloqasi va farqi.
2. Rivojlanishning umumiy qonunlari va kategoriyalari
3. Falsafa tarixida kategoriyalarga turli munosabatlar. 
4. Metodlarning tasnifi: fan va falsafa metodlari. 
 
 
Tayanch tushunchalar: Harakat, progrez, regrez, qonun, ayniyat qonuni, tafovud 
qonuni, qarama-qarshilik birligi qonuni, inkorni-inkor qonuni, kategoriya, 
yakkalik, xususiylik, umumiylik, sistema, struktura, element, mazmun va shakl, 
mohiyat va hodisa, imkoniyat-voqelik, bahona va shart, sabab va oqibat, metod, 
metodika, metodologiya, dialektika, metafizika, sofistika, eklektika, sinergetika.

 
1. Shakllanish, o‘zgarish, rivojlanish va taraqqiyot tushunchalarining o‘zaro 
aloqasi va farqi. 
Falsafiy ma’noda «tamoyil»(prinsip) tushunchasi fundamental qoida, birinchi 
asosni, biron-bir konsepsiya yoki nazariyaning eng muhim asosini anglatadi. 
Falsafiy nazariya sifatidagi dialektikaga tamoyillar yaxlit tus beradi, uning 
qonunlari va kategoriyalarini izchil tizimga soladi. Dialektikaning hozirgi 
konsepsiyalarida umumiy aloqadorlik va rivojlanish, tarixiylik, sababiylik, 
tizimlilik kabi tamoyillar muhim rol o‘ynaydi.Ыuyida bu tamoyilla bilan 
tanishamiz. 
Umumiy aloqadorlik tamoyili. Dunyo o‘ta rang-barang. Har bir ob’ekt ko‘p sonli 
xossalarga ega bo‘lib, ular boshqa ob’ektlar bilan o‘zaro aloqa jarayonida namoyon 
bo‘ladi. Boshqacha qilib aytganda, har qanday tuzilma boshqa tuzilmalar bilan 
aloqaga kirishish orqali namoyon bo‘ladi. Shunday qilib, har bir ob’ekt o‘zga 
ob’ektlar bilan qonuniy bog‘lanadi va bu ob’ektlar bilan o‘zaro ta’sirga kirishish 
jarayonida ishtirok etadi.
Aloqa. Falsafada aloqa deganda makon yo vaqtda bir-biridan muayyan masofada 
uzoqlikda joylashgan ikki yoki bir necha hodisa yoki ob’ektning o‘zaro aloqa 
jarayoni tushuniladi.
Aloqalarning universalligi ularning tiplari va turlarining rang-barangligida 
namoyon bo‘ladi.
O‘zaro aloqa. Real voqelikda har bir muayyan ob’ekt ko‘p sonli sababiy 
zanjirlarning murakkab «tuguni» hisoblanadi. U boshqa ob’ektlardan ta’sirlanish 
bilan bir vaqtda o‘zi ham ularga aks (reaktiv) ta’sir ko‘rsatadi. «Tashqi» va «ichki» 
sababiy zanjirlar unda uyg‘unlashadi, kesishadi va tarmoqlanadi. Ular bir-biri bilan 
o‘zaro aloqaga kirishadi va bu o‘zaro aloqa ob’ektda yuz beruvchi barcha 
jarayonlarning negiziga aylanadi.
Aloqa uchun asos. Aloqa, aloqa uchun asos va aloqa shart-sharoitlari 
tushunchalarini farqlash lozim. Aloqa yuzaga kelishiga imkoniyat yaratuvchi ayrim 
xossa, belgi yoki munosabat aloqa uchun asos bo‘ladi. Asosning mavjudligi aloqa 
o‘rnatish uchun zarur, lekin etarli emas, chunki uning o‘rnatilishi doim emas, balki 

---

muayyan sharoitdagina yuz beradi. Shart-sharoitlar – bu avvalo predmet mavjud 
bo‘lgan muhitdir. U aloqa o‘rnatish uchun qulay yoki noqulay bo‘lishi mumkin. 
Shart-sharoitlar o‘z holicha aloqa o‘rnatish omili bo‘lishi mumkin emas, ular faqat 
aloqa yuzaga kelishiga ko‘maklashadi yoki monelik qiladi.
Munosabat. Aloqa tushunchasi o‘zaro aloqa, harakat, munosabat tushunchalari 
orqali yoritiladi. «Hozirgi zamon falsafa lug‘ati»da1 munosabat tushunchasi 
«narsalarning o‘zaro mavjudlik usuli, ularda yashirin xossalarning namoyon 
bo‘lish omili» sifatida ta’riflangan. Xullas, munosabat, bir tomondan, narsalarning 
o‘zaro aloqasini, boshqa tomondan esa – ularning alohida-alohida mavjudligini 
nazarda tutadi.
O‘zaro ta’sir. Narsalar bir-biriga ta’sir ko‘rsatishi natijasida yuzaga keladigan va 
ular bir-birini o‘zgartirishiga sabab bo‘ladigan aloqa. Ya’ni, o‘zaro ta’sir 
narsalarning o‘zaro aloqadorligini, ular bir-biriga ta’sir ko‘rsatishi va bir-birini 
o‘zgartirishini anglatadi.
O‘zgarishlar o‘z xususiyati va yo‘nalishiga ko‘ra tartibsiz o‘zgarishlar, aylanma 
harakatlar, jismlarning makonda bir joydan boshqa joyga mexanik ko‘chishida 
namoyon bo‘lishi mumkin. Rivojlanish o‘zgarishning alohida tipi hisoblanadi.
Dialektika kategoriyalari umumiy aloqalarning o‘zgarish va rivojlanish manbai 
sifatidagi tavsifini to‘ldiradi, harakatlanayotgan, tadrijiy rivojlanayotgan 
dunyoning keng manzarasini yaratish imkonini beradi. Biron-bir aloqalar va o‘zaro 
ta’sirlarsiz mavjud bo‘lishi mumkin bo‘lgan ob’ektlar amalda mavjud emas.
Aloqalarning tasnifi va xususiyati 
Aloqalarning asosiy turlari 
Aloqalarnnig xususiyatlari 
Materiyaning asosiy turlariga va 
uning harakat shakllariga xos 
bo‘lgan aloqalar 
Materiya 
mavjudligining 
asosiy 
shakllariga xos 
bo‘lgan aloqalar 
Qonun, 
hodisani 
belgilaydigan 
aloqalar 
Qonun, 
hodisani 
belgilamay
digan 
aloqalar 
Ijtimoiy 
Moddiy-
energetik 
Makonga doir 
Ichki 
Tashqi 
Biologik 
Vaqtga doir 
Muhim 
Ahamiyatsi
z 
Kimyoviy 
Strukturaviy 
Zaruriy 
Tasodifiy 
Fizik 
Informatsion 
Genetik 
Barqaror 
Beqaror 
Mexanik 
Sababiy 
Umumiy 
Yakka 
Funksional 
Aloqalar quyidagi jihatlar bilan tavsiflanadi. 
Aloqalarning bunday shakllari qatoriga ichki va tashqi aloqalar; muhim va 
ahamiyatsiz bog‘lanishlar; zaruriy va tasodifiy bog‘lanishlar; barqaror va beqaror 
aloqalar; umumiy va yakka aloqalar kiradi. 
1
Қаранг: Современный философский словарь / Под ред. В.Е.Кемерова. – М.: 2004. – С.497. 

---

Rivojlanishda bu aloqalarning roli bir xil emas: ularning ayrimlari yordamida 
predmet o‘z tabiatini ro‘yobga chiqaradi, ya’ni ular bosh rolni o‘ynaydi, boshqa 
aloqalar esa ikkinchi darajali ahamiyat kasb etadi.
Tarixiylik tamoyili. Har qanday, narsa, jarayon mavjudligi paydo bo‘lish, 
rivojlanish va yo‘qolish bosqichlarida namoyon bo‘ladi. Masalan Er taxminan 6 
milliard yil ilgari issiq gazsimon tumanlikdan paydo bo‘lib, hozirgi holatiga etgan. 
Ayni paytda olimlar qachonlardir Erning sovib, oysimon, sovuq planetaga 
aylanishini e’tirof etganlar. 
Materialistlar tarixiylik tamoyilini “olamning moddiy birligi haqidagi monistik 
tamoyilga” mosligi uchun reallikning barcha sohalarida mavjud deb hisoblaydilar. 
Shuni alohida ta’kidlash lozimki, tarixiylikni mutloqlashtirish to‘g‘ri emas. 
Chunki, ilgari Oy oddiy planeta bo‘lgan, hozir esa sovuq kosmik jism, qutb 
yulduzining konfiguratsiyasi 50 ming yil ilgari hozirgidan boshqacha bo‘lgan, 
insonning jismoniy tipi 40-50 ming yil ilgari to‘liq shakllangan. Bunda tarixiylik 
to‘liq namoyon bo‘layotgandek. Biroq, aslida, tabiat, materiya abadiy, biz uning 
faqat muayyan fragmentlarini, tabiat fragmentlarining tarixini qo‘ramiz xolos. 
Shuning uchun tarixiylik tamoyili haqida emas, balki evolyusiya tamoyili haqida 
gapirish to‘g‘riroq bo‘ladi. 
Tarixiylik tamoyilining shakllari turlicha. Tarixiyliknnig ijtimoiy jihati ijtimoiy 
tarixning qonuniyatligi, uning taraqqiyoti qaytarilmas ekanligidan dalolatdir. 
Yangi ijtimoiy tuzilma va tizimlarning paydo bo‘lishi muqarrar. Ijtimoiy hayotni 
o‘rganishda tarixiylik tamoyili g‘oyasi Ibn Xaldun, ar-Roziy, Gegel ijodida aks 
etgan. Metodologik jihatdan tarixiylik tamoyili jamiyat taraqqiyotining u yoki bu 
bosqichidagi yaxlitlikni, rivojlanishning istiqbollarini baholash imkonini beradi. 
Masalan, O‘zbekiston mustaqillikning dastlabki yillaridayoq ta’lim sohasida 
islohotlarni amalga oshirdi. Bu ta’lim tizimining ilgarigi holatidan butunlay yangi 
holatga o‘tishini ta’minladi. Mulk sohasidagi islohotlar esa kishilarning mulkka 
ongli munosabatini shakllantirishga zamin tayyorladi. Jamiyatning tarixiy 
rivojlanishida va tarixiylik tamoyilining amal qilishida tarixiy taraqqiyotni bilish 
yoki bilmaslik muhim ahamiyat kasb qiladi. Zero, bilish orqali yangi jamiyatning 
nazariy asoslari yaratiladi, bilmaslik esa ko‘r ko‘rona faoliyat natijasida jamiyatni 
navbatdagi boshi berk ko‘chaga olib kiradi. 
Sababiyat tamoyili. Sababiyat aloqalarning genetik tipi, zero unda bir hodisa 
muqarrar yangi bir hodisani yaratadi. Yangi sifatning paydo bo‘lishi sababga ega. 
Masalan, O‘zbekistonda mudofaa sohasidagi islohotlar ilgarigi mudofaa 
xizmatining hozirgi davr talablariga javob bermasligi davlat manfaatlariga mos 
emasligi bilan belgilanadi.
Tizimlilik tamoyili. Tizimlilik tamoyili va u bilan bog‘liq tizimli yondoshuv o‘zida 
dialektika nazariyasining kompleks g‘oyalarini mujassamlashtirgan hozirgi zamon 
fani va amaliyotida muhim metodologik ahamiyat kasb qiladi. Tizimlilik 
tamoyilining asosiy omili yaxlitlik tamoyilidir. Bu ob’ektlarni ikki yoqlama: bir 
tomondan ob’ektlarning muhit bilan mutanosibligi, ikkinchi tomondan tizim 
elementlari, xossalari va funksiyalarining butun doirasida ichki bo‘linishi nuqtai 
nazaridan o‘rganishni talab qiladi. Bunda butunning xossalari uning elementlarini 

---

nazarda tutadi va aksincha. Tizimning yaxlitligi haqidagi tasavvurlar aloqa orqali 
konkretlashtiriladi.