3-mavzu. Rivojlanish falsafasi Reja

Ziddiyatlarning turlari. Ziddiyatlarning butun rang-barangligi turli asoslarga 
ko‘ra tasniflanadi. Xususan, 1) namoyon bo‘lish shakliga ko‘ra – ichki va tashqi 
ziddiyatlar; 
2) rivojlanishdagi roliga ko‘ra – asosiy va ikkinchi darajali ziddiyatlar; 
3) vujudga kelish xususiyatiga ko‘ra – zaruriy va tasodifiy ziddiyatlar; 
4) jamiyatdagi tipiga ko‘ra – antagonistik va noantagonistik ziddiyatlar 
farqlanadi.
Asosiy ziddiyatlar strukturaning qarama-qarshi tomonlari o‘rtasida, ikkinchi 
darajali ziddiyatlar esa – bog‘lovchi bo‘g‘inlar o‘rtasida yuzaga keladi. Asosiy 
ziddiyatlar sifatli, muhim va zarurdir. Asosiy ziddiyatlarsiz predmet, uning sifat 
jihatidan muayyanligi va yaxlitligi mavjud bo‘lmaydi. Ikkinchi darajali ziddiyatlar 
tasodifiy xususiyat kasb etadi, ularning borligi yoki yo‘qligi predmetning sifatini 
o‘zgartirmaydi. zaruriy ziddiyatlar – bir lahzalik ziddiyatlardir: ular ichki yoki 
tashqi, asosiy yoki ikkinchi darajali bo‘lishi mumkin. Masalan, inson hayoti qil 
ustida turadigan avtomobil halokati yuz bergan paytda barcha ichki ziddiyatlar 
(psixologik konfliktlar, stresslar va fiziologik patologiyalar) ikkinchi darajali 
ahamiyat kasb etadi.
Borliqning ichdan ziddiyatliligi – ob’ektiv hodisa, tabiat va jamiyatning asosiy va 
umumiy xossasidir. Har bir inson hayotiga kelsak, u ziddiyatlar bilan har kuni 
to‘qnash keladi, qarorlar qabul qiladi, baholar beradi, o‘z qilmishlaridan 
pushaymon bo‘ladi, ko‘pincha yo‘l qo‘ygan xatolaridan afsus chekadi. Har qanday 
voqea, vaziyat, taxminning ichki ziddiyatlarini ko‘rib, o‘zi qabul qilayotgan 
qarorlarning ijobiy va salbiy tomonlarini taroziga solish tafakkurning etuklik 
belgisidir.
Bizni qurshagan dunyoda ziddiyatlar juda serqirra; ularni turli asoslarga ko‘ra 
tasniflash odat tusini olgan 
Yuqorida aytilganlardan kelib chiqib shuni qayd etish mumkinki, dialektik 
ziddiyatlilik qonuni barcha narsalar, tizimlar, hodisalar va jarayonlar ichki 
ziddiyatlar, qarama-qarshi tomonlar va tedensiyalar bilan tavsiflanishini nazarda 
tutadi. Ularning o‘zaro aloqasi, ular o‘rtasidagi «kurash» o‘zgarish va rivojlanish 
manbai hisoblanadi, ziddiyatlarning kuchayishiga sabab bo‘ladi. Bu ziddiyatlar 
oxir-oqibatda muayyan bosqichda eskining yo‘qolishi va yangining vujudga kelishi 
bilan echiladi.
Dialektika tizimida bu qonunning markaziy o‘rni nima bilan belgilanadi? 
Birinchidan, bu qonun har qanday harakat va rivojlanish manbaini yoritadi, ya’ni 
rivojlanish nazariyasining eng muhim savollariga javob beradi. Ikkinchidan, bu 
qonun dialektikaning qolgan barcha qonunlari va kategoriyalarining asosi 
hisoblanadi. Ko‘rsatilgan qonunlar va kategoriyalarning har birida biz birlik va 
kurash munosabati bilan bog‘liq bo‘lgan qarama-qarshiliklarga duch kelamiz. 
Uchinchidan, dialektik ziddiyatlilik qonuni yagonani tafakkurda ikkilantirish va 

---

uning qarama-qarshiliklarini ularning tahlilini sintez bilan birlashtirish orqali 
o‘rganishni talab qilib, bilish dialektik metodining bosh mazmunini belgilaydi.
Rivojlanish manbaini yorituvchi dialektik ziddiyatlilik qonunidan farqli o‘laroq, 
miqdor va sifat o‘zgarishlarining bir-biriga o‘tishi qonuni rivojlanish jarayonining 
mexanizmini yoritadi, u qay tarzda va qanday shakllarda amalga oshirilishini 
ko‘rsatadi (Bu qonunning xususiyatini, u qanday namoyon bo‘lishi va amal 
qilishini aniqlash uchun uning asosiy tushunchalari: sifat, miqdor, me’yor, 
sakrashning mazmunini yoritish talab etiladi.